Οι μέρες της αφθονίας μας ήταν και είναι μετρημένες

των Γιώργου Κολέμπα - Γιάννη Μπίλλα

Μέχρι τώρα η παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία ξέρει να βάζει μόνο 3 στόχους: ανάπτυξη! ανάπτυξη! ανάπτυξη!

Και οι πολιτικοί αυτό ξέρουν να λένε: κοινωνική ευημερία μόνο μέσω της οικονομικής ανάπτυξης!  Στο θέμα αυτό από την Αριστερά μέχρι τους Σοσιαλδημοκράτες, τους Χριστιανοδημοκράτες και τους Νέο-φιλελεύθερους υπάρχει συναντίληψη: όλοι αναγνωρίζουν ότι υπάρχει μεγάλη ανάγκη για ανάπτυξη, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και παντού στην παγκόσμια οικονομία. Όση περισσότερη ανάπτυξη τόσο το καλύτερο. Καπιταλισμός χωρίς ανάπτυξη, χωρίς μεγέθυνση; Είναι μια παράσταση τρόμου!

Η ιδεολογία της ανάπτυξης έχει κυριαρχήσει στην πλειοψηφία των συνειδήσεων των πολιτών, ιδίως στις χώρες του «Βορρά-Δύσης», αλλά όχι μόνο. Από τη στιγμή που παγκοσμιοποιήθηκε ο καπιταλισμός έχει παγκοσμιοποιήσει και την ιδεολογία της ανάπτυξης. Άλλο όμως ιδεολογία και άλλο οικονομική πραγματικότητα!

Το δυτικό μοντέλο ανάπτυξης δε μπορεί να παγκοσμιοποιηθεί. Γιατί;

Όλο και περισσότεροι οικονομολόγοι-ακόμη και ιθύνοντες του συστήματος[1], ιδίως μετά τις εξελίξεις της παρούσας συστημικής πια κρίσης -αρχίζουν να αμφισβητούν αυτή την χίμαιρα του καπιταλισμού και να υποστηρίζουν ότι θα μπορούσαμε να πάμε σε μια οικονομία που να λειτουργεί χωρίς ανάπτυξη. Ότι κάτι τέτοιο θα ήταν καλύτερο και για την ανθρωπότητα, αλλά οπωσδήποτε και για το περιβάλλον.

Έχουμε να κάνουμε με έναν πλανήτη με περιορισμένους πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Η πραγματική οικονομία είναι ένα υποσύστημα αυτού του πεπερασμένου κόσμου και η καμπύλη με την οποία την παριστάνουν οι οικονομολόγοι της  δεν μπορεί να είναι ανοδική χωρίς να τελειώνει ποτέ. Η καμπύλη βασίζεται σε μια λανθασμένη υπόθεση, γιατί σε ένα πεπερασμένο κόσμο, δεν μπορεί ένα υποσύστημά του-η οικονομία- να αυξάνεται απείρως.  Αυτό φαίνεται να μη γίνεται αντιληπτό, γιατί έχει μπερδευτεί η πραγματική οικονομία με την χρηματοπιστωτική.

Ο χρηματοπιστωτικός τομέας-έχοντας το πλεονέκτημα ότι έχει γίνει γενικά αποδεκτό να εκφράζονται όλα με μια χρηματική τιμή- μπορεί πράγματι να παρουσιάζει την προοπτική της αέναης μεγέθυνσης. Δεν κοστίζει τίποτα σε αυτόν να αυξάνει τους όγκους χρήματος- με τη δημιουργία από τις τράπεζες νέου χρήματος με διάφορους τρόπους-αλλά στην πραγματική οικονομία δεν υπάρχει «δωρεάν γεύμα» και τα χρήματα δεν «τρώγονται». Αυτό που κάνει λοιπόν ο χρηματιστικός τομέας δεν είναι πραγματική μεγέθυνση, είναι «φούσκα», δεν μεγαλώνει την πίτα που είναι για «φάγωμα», απλώς τη φουσκώνει. Η πραγματική οικονομία, που ικανοποιεί την κατανάλωση δεν μπορεί να μεγεθύνεται στο διηνεκές, άρα δε μπορεί να μεγεθύνεται αντίστοιχα και η κατανάλωση. Ούτε και όταν ονομάσει κανείς την καπιταλιστική οικονομία πράσινη ή αειφορική.

Αυτή ακριβώς η σκέψη είναι ανύπαρκτη στα συμβατικά οικονομικά μοντέλα. Αυτό είναι και το βασικό πρόβλημα. Η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αγνοεί μονίμως τους νόμους της φύσης. Αν συνεχίσει να το κάνει αυτό, καταστρέφει τη βάση της ύπαρξής της.Θα μπορούσε όμως να λειτουργήσει διαφορετικά;

Ναι: αντί να παράγει περισσότερα, θα έπρεπε να παράγει καλύτερα. Ο στόχος θα έπρεπε να είναι μια «σταθερής κατάστασης οικονομία», η οποία χρησιμοποιεί κυρίως πόρους, τους οποίους μπορεί να τους αναπαραγάγει πάλι η ίδια ή η φύση- από μόνοι τους ανανεώσιμοι. Μια οικονομία δηλαδή, που είναι σε αρμονία με τη φύση.
Ακούγεται ονειρικό, στην πραγματικότητα όμως θα έχει ριζοσπαστικές συνέπειες. Πού επενδύει κάποιος τα χρήματα του σε μια οικονομία που δεν αυξάνεται πλέον; Από πού θα προέλθουν οι νέες θέσεις εργασίας; Και πως θα αναπτύσσεται τότε η καινοτομία;  Η απάντηση σε όλα αυτά τα αγχωτικά ερωτήματα που μπαίνουν είναι:  μια σταθερής κατάστασης κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία των αναγκών-όπως θα δούμε και παρακάτω- δεν είναι κάτι που πρέπει να φοβόμαστε. Οι στόχοι της θα είναι η μεγαλύτερη σταθερότητα στις τοπικοποιημένες αγορές, η όλο και περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και η οικολογική ασφάλεια. Μια τέτοια οικονομία δεν είναι επίσης σε καμιά περίπτωση βαρετή ή μη παραγωγική. Γιατί και στα πλαίσιά της θα αντικαθίσταται το παλιό με το καινούργιο, δηλαδή η παλιά βιομηχανία-τεχνολογία με νέες τέτοιες, πιο ήπιες και έξυπνες. Μόνο η οικονομία σαν σύνολο δεν θα αυξάνεται πλέον συνέχεια.

Η «μία από τα ίδια» όμως τροφοδοσία της μηχανής θα οδηγήσει στην κατάρρευση του πλανήτη, μαζί με την κατάρρευση των ίδιων των επιχειρήσεων, των κρατών και της ίδιας της μηχανής. Και αυτή είναι η μεγάλη παγίδα που έχει στήσει στον εαυτό του ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός. Το αν θα πέσει στην παγίδα του παρασύροντας τα πάντα μαζί του θα εξαρτηθεί από τις αντιστάσεις των ίδιων των ανθρώπων και ειδικά των «υποζυγίων» του, αν όχι του 99% του πληθυσμού. Γιατί η βιολογική επιβίωση αυτού του 99%-ανεξάρτητα της ταξικής του προέλευσης-θα εξαρτηθεί από το αν θα αντισταθεί στο υπόλοιπο 1%, που οδηγεί τα πράγματα σε πραγματικό όλεθρο. Αφού στο τέλος και πριν τον τελικό γκρεμό, θα ξεκινήσουν και πολεμικές συγκρούσεις για τον έλεγχο των τελευταίων πόρων του πλανήτη(βλέπε τις προετοιμασίες για τη σύγκρουση που έχει ήδη ξεκινήσει για την εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας της αρκτικής και της Μεσογείου ή για τον έλεγχο του πόσιμου νερού σε διάφορες περιοχές του πλανήτη).

Δεν υποφέρουν βέβαια όλοι από αυτό το 99%. Υπάρχουν οι μεσαίες τάξεις και η «αριστοκρατία» των μισθωτών εργαζομένων, που κατόρθωναν και κατορθώνουν να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους σημαντικό μέρος της πίτας. Παρόλο που δεν είναι ευχαριστημένοι με αυτό, επειδή βλέπουν ότι υπάρχουν πάντα κάποιοι «διπλανοί», που έχουν ένα μεγαλύτερο κομμάτι από αυτούς. Όπως επίσης ότι υπάρχουν πάντα και άλλοι διπλανοί-πιο αδύναμοι, άνεργοι ή εξαχρειωμένοι-με μικρότερο ή καθόλου κομμάτι και προσπαθούν με κάθε τρόπο να μη βρεθούν στη θέση τους.

Η ελίτ κατόρθωνε μέχρι τώρα να έχει την συναίνεση αυτών των στρωμάτων, υποσχόμενη ότι μπορεί να τους αυξάνει το μερίδιο της πίτας με το να την βοηθούν να μεγαλώνει τη συνολική πίτα μέσω της «ανάπτυξης και της προόδου». Κατορθώνοντας δηλαδή να περάσει στη συνείδηση των από κάτω της πυραμίδας, σαν υπέρτατη αξία-σχεδόν σα νέα θρησκεία- όχι την ίδια τη ζωή, αλλά την «άνετη» ζωή μέσα από την συνεχή αύξηση της κατανάλωσης . Αυτό λειτουργούσε, όσο οι λαοί πίστευαν ακόμα σε μια «εικόνα» ενός απέραντου και απεριορίστων δυνατοτήτων πλανήτη, και όσο οι οικονομολόγοι μπορούσαν να υποστηρίζουν και να πείθουν ότι η καμπύλη της οικονομίας είναι γεωμετρικά αυξητική(από μαθηματική άποψη).

Τα τελευταία όμως χρόνια, με τη βοήθεια των καινούργιων μέσων επικοινωνίας και εικόνας, όλος ο κόσμος μπορεί καθημερινά να αντιλαμβάνεται ότι ο πλανήτης μας είναι πεπερασμένος, δεν διαθέτει απεριόριστους πόρους, ούτε μπορεί να απορροφήσει τα όλο και περισσότερα απόβλητά μας. Είναι μια μικρή γαλάζια σφαίρα που ταξιδεύει μοναχικά στο απέραντο διάστημα και δεν υπάρχει κοντά μας άλλος τέτοιος πλανήτης, όπου θα μπορούσαν να μετακομίσουν ένα μέρος του αυξανόμενου παγκόσμιου πληθυσμού(μέχρι το 2030 θα χρειαζόμασταν έναν δεύτερο τέτοιο πλανήτη, αν συνεχίζαμε να έχουμε το κυρίαρχο σημερινό μοντέλο υπερκατανάλωσης. Ο «τουρμποκαπιταλισμός» -μη διαθέτοντας ένα δεύτερο τέτοιο πλανήτη-το μόνο που θα καταφέρει είναι να οδηγήσει σε χρεοκοπία την «Α.Ε. ΓΗ»).

Ο καπιταλισμός λοιπόν αντιμετωπίζοντας αυτή την πραγματικότητα από την οποία δε μπορεί να ξεφύγει, από τη μία εξασφαλίζει για την ελίτ όλο και μεγαλύτερη κομμάτι της υπάρχουσας πεπερασμένης πίτας, καταναλώνοντας τους εναπομείναντες πόρους και από την άλλη-για να συνεχίζει να καλλιεργεί τη ψευδαίσθηση της αύξησης της πίτας-την «φουσκώνει», αφού δε μπορεί να την μεγαλώνει. Αλλά όσο μεγαλώνουν οι φούσκες τόσο πιο εύκολα «σπάνε» και έτσι δε μπορεί πια να εξασφαλίζει εύκολα τη συναίνεση των μεσαίων τάξεων.

Αυτές δε μπορούν να αποδεχθούν τη «φτωχοποίησή» τους. Με την εξέλιξη της σημερινής κρίσης, που ξεκίνησε με το σπάσιμο της φούσκας στην κατοικία, συνέχισε με το σπάσιμο της φούσκας των τραπεζών και συνεχίζει με το σπάσιμο της φούσκας των κρατικών χρεών στην Ευρωζώνη, η ευρωπαϊκή και κύρια η νοτιοευρωπαϊκή και ελλαδική μεσαία τάξη δε μπορεί να συναινεί πλέον στην υπάρχουσα Ε.Ε. Αυτή κυριαρχούμενη οικονομικά και πολιτικά από το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, οδηγεί τη μεσαία τάξη γρηγορότερα σε συρρίκνωση και καταστροφή, παρασύροντας ακόμα χειρότερα και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα των ανειδίκευτων εργαζομένων και των ανέργων. Είναι φανερό ότι η μεσαία τάξη σε αυτές τις χώρες περνά σε αυτούς που αποκαλούμε «από κάτω».

Αυτό που μένει λοιπόν ακόμα αναπάντητο είναι αν οι «από κάτω» στις «αναπτυγμένες» βιομηχανικές χώρες, θα συνεχίσουν να λειτουργούν σε ένα σύστημα, που τους έχει μετατρέψει από τη μία σε «υποζύγιά» του και από την άλλη τους ωθεί να ξοδεύουν το όποιο ακόμα εισόδημά τους αλόγιστα, ακολουθώντας τις μέχρι τώρα καταναλωτικές συνήθειές τους. Ή αν αντίθετα θα αποφασίσουν να γίνουν σκεπτόμενοι άνθρωποι και να δουν τις πραγματικές τους ανάγκες. Αν θα ικανοποιούνται αυτές τους οι ανάγκες με τα λιγότερα και μόνο τα απαραίτητα αγαθά που έχουν στη διάθεσή τους. Αν  θα  επιδιώξουν την ευημερία –καλύτερα την ευζωία[2]-μέσα από τη μειωμένη ατομική κατανάλωση και την αφθονία των συλλογικών αγαθών.

Αν το μειοψηφικό προς το παρόν κοινωνικό κίνημα των πολιτών, που έχουν ήδη αμφισβητήσει το κυρίαρχο πρότυπο ανάπτυξης και τους τρόπους ζωής που το συνοδεύουν, θα κατορθώσει να πείσει και τις κοινωνικές πλειοψηφίες των «από κάτω» να το απορρίψουν. Γιατί στο επόμενο διάστημα που απομένει, ο καπιταλισμός πρέπει να ξεπερασθεί αν θέλουμε να μη καταρρεύσει η υλική βάση της ύπαρξης των μελλοντικών γενιών των ανθρώπινων κοινοτήτων στα πλαίσια ενός πεπερασμένου και έτοιμου να καταρρεύσει πλανητικού συστήματος. Χρειάζεται λοιπόν επειγόντως να περάσουμε σε έναν άλλο νέο κόσμο, πέρα από τον καπιταλισμό.

Σ`έ ναν εναλλακτικό κόσμο που δεν θα χαρακτηρίζεται καθαρά από τις προδιαγραφές, που έβαζε στο παρελθόν το "κίνημα των φτωχών"(του σοσιαλιστικού, του εργατικού, του ρομαντικού, της απελευθερωτικής θεολογίας, του τριτοκοσμικού κ.λπ.), που κατάγγειλε τον καπιταλισμό ότι δε μπορεί να λύσει το πρόβλημα της έλλειψης και της φτώχειας. Με δίκαιη κατανομή της αφθονίας που υπάρχει σήμερα(π.χ. παράγονται τρόφιμα που αν δεν πήγαιναν στα σκουπίδια και αν διανέμονταν δίκαια θα μπορούσαν να θρέψουν διπλάσιο από τον σημερινό πληθυσμό της γης) και ορίζοντας διαφορετικά το περιεχόμενο της ευημερίας και της ευτυχίας για τον άνθρωπο, θα μπορούσαν να πεισθούν όχι οι πολίτες μόνο των "αναπτυγμένων" και "πλούσιων" σημερινών κοινωνιών, αλλά και των "φτωχών" σημερινών κοινωνιών της Ανατολής-Νότου. Και αυτοί θα μπορούσαν να πεισθούν ότι δεν αξίζει ο κόπος να γίνουν "πλούσιοι" με τον τρόπο που έγιναν οι Δυτικοί-Βόρειοι, εις βάρος των επόμενων γενιών και του πλανήτη. Η σημερινή τους μάλιστα "φτώχεια", μπορεί να είναι καλύτερη αφετηρία για να πετύχουν γρηγορότερα την «ευζωία μέσω της ατομικής εγκράτειας και της στήριξης στη συλλογική αφθονία».

[1] Όπως ο Tim Jackson που είναι σύμβουλος των βρετανικών κυβερνήσεων (επίτροπος για τα οικο-νομικά θέματα στη βρετανική Επιτροπή Βιώσιμης Ανάπτυξης -Sustainable Development Commission) και έχει γράψει μεταξύ των άλλων και το βιβλίο: Prosperity without growth: economics for a finite planet, Earthscan, μεταφρασμένο στα Ελληνικά ως Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη, τα οικονομικά ενός πλανήτη με πεπερασμένες δυνατότητες.  Ένα εναλλακτικό μοντέλο διεξόδου από την κρίση. Εκδόσεις Κέδρος 2011
[2] Η ευ-ημερία έχει να κάνει με το να περάσουμε καλά την ημέρα μας(επιδίωξη του εφήμερου). Το ευ στην ευζωία αφορά σε μια ζωή στο σύνολό της. ( το ευ ζειν των αρχαίων Ελλήνων, το buen vivir των Λατινοαμερικάνων)

tvxs