Να άρουμε τον φόβο για τη ζωή

Εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε όλοι ήρωες. Όταν φοβόμαστε για τη ζωή μας, ακόμη περισσότερο όταν φοβόμαστε για τη ζωή των παιδιών μας, είμαστε συχνά έτοιμοι να στερηθούμε -έστω εν μέρει, έστω προσωρινά- την ελευθερία μας.

του Γιώργου Φαράκλα*

Κάθε νέο τρομοκρατικό χτύπημα γεννά τον πειρασμό του περιορισμού της ελευθερίας. Κάθε νέα κρίση γεννά τον πειρασμό μιας αυταρχικής εξουσίας. Στις δύο περιπτώσεις αποδεικνύεται πόσο ισχυρός είναι ο φόβος για τη ζωή.

Αυτό δεν είναι παράλογο. Η ζωή είναι προϋπόθεση της ελευθερίας. Γι' αυτό, όταν μια μη δημοκρατική εξουσία εγκαθιδρύει κοινωνικό κράτος, συνήθως οι πολίτες δεν βιάζονται να τη ρίξουν. Πρότυπο πατερναλισμού υπήξε η Πρωσσία του Βίσμαρκ. Πιο πρόσφατα παραδείγματα είναι οι «αριστερές» δικτατορίες, που ικανοποιούν το δικαίωμα στην υγεία, στην παιδεία και στην εργασία όλων. Θα λέγαμε ότι οι λεγόμενες «αριστερές» δικτατορίες είναι μακροβιότερες από τις «δεξιές» απλώς γιατί είναι «πατερναλιστικές». Τι σημαίνει αυτό;

«Δεσπότης» είναι όποιος διοικεί την πολιτεία όπως οι πατέρες του παρελθόντος το σπίτι τους. Όταν ήσαν καλοί άνθρωποι (κάτι που δεν συνέβαινε πάντα), προστάτευαν τα μέλη του οίκου τους. Τέτοιοι πατέρες είναι οι «πατερναλιστές» ηγέτες, οι οποίοι φροντίζουν για τη ζωή των πολιτών και έτσι απομακρύνουν τον φόβο για τη ζωή. Ο πατερναλιστικός δεσποτισμός έτσι νομιμοποιείται στα μάτια των ανθρώπων που φοβούνται για τη ζωή τους και τη ζωή των παιδιών τους. Το παράξενο είναι όμως ότι συμβαίνει να νομιμοποιείται στα μάτια τους -έστω για λιγότερο χρόνο κατά μέσον όρο- και μια εξουσία αντίθετη με το κοινωνικό κράτος που συνάμα, αν δεν είναι ακόμα απροκάλυπτα δεσποτική, πάντως ρέπει προς τον δεσποτισμό.

Ο φόβος για τη ζωή παίζει πρωτεύοντα ρόλο και σε αυτή την εκ πρώτης όψεως παράλογη επιλογή. Κοινωνικό κράτος σημαίνει αλληλεγγύη με τους συμπολίτες μας, όπως η υποδοχή προσφύγων σημαίνει αλληλεγγύη με τους συνανθρώπους μας. Όμως ο φόβος για τη ζωή που γεννούν η κρίση αλλά και τα τρομοκρατικά χτυπήματα εμφανίζει την αλληλεγγύη ως επικίνδυνη για την ευημερία μας. Τότε οι διαθέσιμες επιλογές τείνουν να περιορίζονται σε δύο.

Η μία επιλογή είναι να θωρακιστούμε κατά των φτωχότερων συμπολιτών μας και των ατυχέστερων συνανθρώπων μας. Εδώ στηρίζεται η αποδοχή μιας εξουσίας που περιορίζει την ελευθερία μας χωρίς να μας προσφέρει τα αγαθά της πατερναλιστικής «δεσποτείας». Αντ᾽ αυτού μάς προσφέρει την αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια κλειστή λέσχη προνομιούχων που αμύνονται συλλογικά κατά των φθονερών άλλων. Αυτή η επιλογή κολακεύει την αυταρέσκειά μας. Δεν είναι ιδιαίτερα ηθική. Είναι χοντρικά η ακροδεξιά επιλογή.

Η άλλη επιλογή είναι να άρουμε τον ίδιο τον φόβο για τη ζωή. Να οπλίσουμε τη δημοκρατία με το όπλο που καθιστά ελκυστικές τις πατερναλιστικές δεσποτείες για ανθρώπους που φοβούνται για τη ζωή τους και τη ζωή των παιδιών τους. Ο Μπενουά Αμόν εξελέγη υποψήφιος του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος για την προεδρία της χώρας γιατί έθεσε ζήτημα «καθολικού εισοδήματος». Το καθολικό εισόδημα αποτελεί απάντηση στην παγκόσμια άνοδο της γοητείας του δεσποτισμού.

Η εισαγωγή του καθολικού εισοδήματος θα καταργούσε σε μεγάλο βαθμό τον φόβο για τη ζωή. Άρα θα καταργούσε σε μεγάλο βαθμό τον πειρασμό να θυσιάσουμε την ελευθερία μας στον βωμό της ασφάλειάς μας, άρα και τον πειρασμό να σώσουμε τον εαυτό μας εις βάρος των άλλων, φτωχότερων συμπολιτών μας και ατυχέστερων συνανθρώπων μας. Θα μας γλύτωνε από τον πειρασμό της ανηθικότητας, δηλαδή από τον ακροδεξιό πειρασμό, στον οποίο παραμένουν έκθετες όσες κοινωνίες δίνουν στα μέλη τους λόγους να φοβούνται για τη ζωή, τη δική τους και των παιδιών τους.

Μαρξιστές και αντιμαρξιστές θεωρούν τον φόβο της ανεργίας, άρα για τη ζωή, καλό για την κεφαλαιοκρατική οικονομία. Ίσως έχουν δίκιο. Όμως είναι κακός για την πολιτική ελευθερία.

*διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

avgi