Η τιμωρία των νεκρών

του Αντώνη Λιάκου

Την προηγούμενη εβδομάδα έγινε η πολιτική κηδεία του Τάκη Μπενά. Ιστορικό στέλεχος της Αριστεράς και γενικός γραμματέας των θρυλικών Λαμπράκηδων. Καταμεσήμερο, ζέστη ανυπόφορη.

Ο τόπος του αποχαιρετισμού ένα γυμνό δωμάτιο στην είσοδο του κοιμητηρίου, χωρίς καθίσματα, αποπνικτικό. Γυρω-γύρω σκαλωσιές. Ο κόσμος πολύς-φυσικό- κανείς όμως δεν μπορούσε να ακούσει τους επικήδειους λόγους. Δεν υπήρχαν μικροφωνικές εγκαταστάσεις, με την αβάσιμη δικαιολογία ότι θα παρενοχλούνταν οι θρησκευτικές κηδείες. Μετά το τέλος των ομιλιών η σωρός μεταφέρθηκε σε μια νεκροφόρα που θα ταξίδευε εκατοντάδες χιλιόμετρα ως την Βουλγαρία για αποτέφρωση. Παρά τον σεβασμό όλων για τον νεκρό, δεν θα έλεγα ότι τον τιμήσαμε.

Πριν τρεις βδομάδες έγινε η πολιτική κηδεία του εκδότη του Θεμέλιου, Θόδωρου Μαλικιώση στο κοιμητήριο της Καισαριανής. Έγινε στα ανοιχτό πεδίο, και ευτυχώς κάποια δένδρα πρόσφεραν τον ίσκιο τους. Η οικογένεια είχε φροντίσει για μια υποτυπώδη τελετή, όταν τις επικήδειες ομιλίες τις διέκοψε ένας υπάλληλος του νεκροταφείου, λέγοντας «μπορεί ο κόσμος να φύγει από κει για να περάσει το φορτηγό; Πέρασαν και ένα και δύο φορτηγά, και η κηδεία συνεχίστηκε.

Η στιγμή που μια κοινότητα αποχαιρετά ένα μέλος της, η εξόδιος ακολουθία, είναι ιερή, εξαίρεση στην καθημερινότητα, αδιαπραγμάτευτη. Γι αυτό και συγκροτείται σε τελετουργία. Ουσιαστικά η κοινότητα επιβεβαιώνει τους δεσμούς της, συμμετέχοντας στο πένθος, συνοδεύοντας τον νεκρό στην τελευταία του κατοικία. Για το λόγο αυτό η χριστιανική κηδεία βασίζεται σε ένα ποιητικό κείμενο υψηλής αισθητικής, η ίδια η κηδεία εμπεριέχει μια σκηνοθεσία με ψαλμωδίες, κινήσεις, εκκλήσεις επιβλητικές, που ανταποκρίνονται και παράγουν συναισθήματα, αλλά και τονίζουν τον κυριαρχικό ρόλο της Εκκλησίας: ελέγχει τις πύλες εισόδου και εξόδου από τη ζωή. Ξέρει πώς, και το διεκπεραιώνει πολύ καλά δυο χιλιάδες χρόνια.

Τα τελευταία όμως χρόνια, όλο και περισσότεροι συμπολίτες μας, επιλέγουν την πολιτική κηδεία. Δεν έχουν το δικαίωμα σε μια αξιοπρεπή εξόδιο ακολουθία; Δεν έχουν το δικαίωμα σε ένα χώρο που να μπορεί να φιλοξενήσει αυτή τη στιγμή, ανάλογο με εκείνο του ναού των χριστιανών; Και καλά η Εκκλησία θέλει να περιφρουρήσει τα κεκτημένα της αποθαρρύνοντας τις πολιτικές κηδείες και αρνούμενη την αποτέφρωση. Κακώς βέβαια γιατί δεν απειλούνται.

Αλλά ο δήμος, οι δήμοι, ως εκφραστές της κοινότητας, πρέπει και αυτοί να τιμωρούν τους νεκρούς για την επιλογή της πολιτικής κηδείας; Τα κοιμητήρια δεν ανήκουν στις ενορίες αλλά είναι δημοτικά καταστήματα με έναν από τους πρώτους νόμους της ίδρυσης του κράτους από την οθωνική εποχή. Και είχε λογική και ιδεολογική θεμελίωση να ανήκουν στους δήμους και όχι στην εκκλησία. Το κοσμικό κράτος είναι απότοκο του Διαφωτισμού. Δεν είναι εκκλησιαστικό συμπλήρωμα. Μια λογική που έχει ξεχαστεί από τους πολιτικούς και τους κρατικούς αξιωματούχους.

Δεν είναι αναχρονισμός να μην έχουμε αποκτήσει ακόμη αποτεφρωτήρια, και όχι σε υποβαθμισμένες περιοχές, όπως σχεδιάζονται, αλλά σε χώρους όπου οι άνθρωποι με αξιοπρέπεια να μπορούν να συνοδεύσουν τους αγαπημένους τους, χωρίς να αισθάνονται τιμωρημένοι για την επιλογή τους αυτή; Δεν είναι παραβίαση δικαιωμάτων να μην έχουμε μουσουλμανικό κοιμητήριο στην Αθήνα; Αίθουσες για πολιτικές κηδείες ή ετερόδοξες τελετές; Δήμαρχος Αθηναίων επί εννιά χρόνια ήταν ο πρώην Συνήγορος του Πολίτη, ο Γιώργος Καμίνης. Προερχόμενος από τον χώρο των δικαιωμάτων. Και όμως επέδειξε την ίδια αδιαφορία απέναντι σε ένα βασικό δικαίωμα των πολιτών.

Όταν καθιερώθηκε ο πολιτικός γάμος είχαμε δει την ίδια αδιαφορία και εχθρότητα απέναντι στο θεσμό, όχι μόνο από τους παπάδες αλλά και πολλούς δημάρχους. Σήμερα έχουν ασφαλώς βελτιωθεί τα πράγματα, άλλωστε και οι πολιτικοί γάμοι έχουν πληθυνθεί. Πρέπει να τονιστεί ότι τα ζητήματα των δικαιωμάτων σε σχέση με την θρησκεία είναι θεμελιώδη, και όχι δευτερεύοντα. Άλλωστε από την αυτονόμηση των δικαιωμάτων από το θρησκευτικό σώμα άρχισε η συζήτηση. Από την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του πολίτη έναντι του πιστού. Από τη διάκριση των δυο ιδιοτήτων.

Πολλές φορές, όλο το ζήτημα ανάγεται στον συνταγματικό χωρισμό Εκκλησίας και κράτους. Αλλά τα ζητήματα δεν κρίνονται μόνο στην κορφή. Κρίνονται στους ενδιάμεσους θεσμούς και στις νοοτροπίες των πολιτών. Σε μια σειρά ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων και όσων εδώ συζητάμε, το νομικό πλαίσιο δεν είναι εμπόδιο στο να εξασφαλιστούν τα δικαιώματα των πολιτών, τα δικαιώματα των ετεροθρήσκων και των ετεροδόξων έναντι των δικαιωμάτων των Ορθοδόξων. Και μάλιστα την τελευταία τετραετία έγιναν σημαντικά βήματα.

Και εδώ ας έλθουμε στο γενικότερο ζήτημα. «Πρέπει να συνεχιστούν οι μεταρρυθμίσεις» ακούμε ως επωδό κάθε ομιλίας. Αλλά όταν έρχεται το ερώτημα «ποιες μεταρρυθμίσεις;», από τους αυτόκλητους μεταρρυθμιστές, πλήρης απουσία των μεταρρυθμίσεων για τα δικαιώματα των πολιτών. Εκκωφαντική σιωπή! Μα πόσους αφορά το πρόβλημα; Μήπως θα προσκρούσουμε στις «ευαισθησίες του λαού» δικαιολογούνται υποκριτικά. Αλλά στην πολιτική των δικαιωμάτων το ζήτημα δεν είναι ποσοτικό. Πρόκειται για το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια όσων έχουν διαφορετική επιλογή από την πλειοψηφία.

efsyn