Επιστρέφουμε στη δεκαετία του ’30, στο ναδίρ της ανθρωπότητας;

του Νίκου Μίχου

Μαζική φτωχοποίηση, βίαιος εξτρεμισμός και σύννεφα πολέμου. Η «δεκαετία του 1930» δεν είναι απλά το όνομα μιας χρονικής περιόδου. Είναι περισσότερο, ένα μήνυμα από την ιστορία. Ένα μήνυμα που, σύμφωνα με αναλυτές, η ανθρωπότητα πλέον ολοένα και αγνοεί.

Τους τελευταίους μήνες, ο όρος «1930’s» επανέρχεται διαρκώς για να τονίσει τους κινδύνους που επιφέρουν οι αλλαγές σε Ευρώπη και Ηνωμένες Πολιτείες. Η άνοδος του λαϊκισμού στην Ευρώπη, όπως στις περιπτώσεις της Ολλανδίας, της Ουγγαρίας και της Γαλλίας, αλλά και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού έχει ξυπνήσει στους ιστορικούς κακές μνήμες.

Η δεκαετία αυτή έχει διάφορες ερμηνείες: Για αρχή την διεθνή, αποτελούμενη από λεξιλόγιο το οποίο θυμίζει τον Χίτλερ, τον ναζισμό και την αδυναμία αντίστασης τότε σε αυτούς. Δεύτερη είναι η οικονομική ερμηνεία, που δεν είναι άλλη από τη Μεγάλη Ύφεση, που έφερε τη φτώχεια και τα συσσίτια.

Όλα τα χρόνια της δεκαετίας του ‘30 μαζί με το πρώτο μισό της επόμενης σηματοδοτούν το ναδίρ της ανθρωπότητας: Η Μεγάλη Ύφεση, η μεγαλύτερη στην μετά-βιομηχανική εποχή, άφησε 34 εκατομμύρια Αμερικανούς χωρίς εισόδημα. Την ίδια στιγμή, ο υπερπληθωρισμός στη Γερμανία, όπου κάποιος μπορούσε να κλέψει ένα κουβά με χρήματα για να κρατήσει τον κουβά που είχε μεγαλύτερη αξία, άνοιξε τον δρόμο για τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος άφησε πίσω του 60 εκατομμύρια νεκρούς και την κτηνωδία του Ολοκαυτώματος των Εβραίων από τους ναζί.

Γιατί όμως συνηθίζουμε να κρίνουμε την σημερινή κατάσταση με αυτή τη σκοτεινή δεκαετία; Αφενός γιατί είναι η μοναδική περίοδος που γνωρίζουν οι πάντες. Αφετέρου, ακριβώς γιατί αποτελεί την απαρχή του σύγχρονου κόσμου. Η αρχιτεκτονική των οικονομικών και διεθνών σχέσεων βρίσκει τα θεμέλιά της στην προσπάθεια αντιμετώπισης του χάους και επούλωσης του τραύματος που άφησαν πίσω τους τα 1930’s. Τα Ηνωμένα Έθνη, η Ευρωπαϊκή Ένωση, το ΔΝΤ, το Μπρέτον Γούντς: Όλα δημιουργήθηκαν για να μην επαναληφθούν τα ίδια λάθη στο μέλλον. Κάτι που ίσχυσε μέχρι τη δεκαετία του 1990. Η σταδιακή απομάκρυνση, όμως, από τις αφετηριακές αρχές αυτών των θεσμών και η αμφισβήτησή τους, που προέκυψαν από τη συνθήκη του Μάαστριχτ, τους αδικαιολογήτους πολέμους της Δύσης και τα μετέπειτα γεγονότα, άνοιξε τον δρόμο για την επιστροφή στο ’30. 

Ο κίνδυνος φαίνεται υπαρκτός στις μέρες μας: Σύμφωνα με πρόσφατη παγκόσμια έρευνα του Journal of Democracy, καταγράφεται σημαντική μείωση στον αριθμό εκείνων που θεωρούν ότι η Δημοκρατία είναι απαραίτητη. Μόνο ένας στους τέσσερις γεννημένους τη δεκαετία του 1980 εκτιμούν κάτι τέτοιο, ενώ ο αριθμός εκείνων που γεννήθηκαν στα 1930 και έχουν την ίδια άποψη ξεπερνά το 75%.

Wow. Barely a quarter of millennials say it's "essential" to live in a democracy, vs. 75% of those born in the 1930s https://t.co/HaT9CQE31Hpic.twitter.com/Gvd4BvlziZ

— Daily Kos Elections (@DKElections) November 30, 2016

Αυτό σημαίνει πως όσο τα χρόνια περνούν και από ζωντανή μνήμη γίνονται ιστορία, τόσο φαίνεται να ξεχνά η ανθρωπότητα αυτά που έζησε. Σε, ορισμένες περιπτώσεις, δεν ξεχνά μόνο: Ο επικεφαλής της πολιτικής εκστρατείας του νέου Αμερικανού Προέδρου, Ντόναλντ Τράμπ, Στιβ Μπάνον, σε μια συνέντευξή του στον Hollywood Reporter υποσχέθηκε πως «η εποχή του Τράμπ θα είναι εκπλητική σαν τα 1930s».

Ο ίδιος άνθρωπος είχε γράψει στον λόγο που θα εκφωνούσε ο Ντόναλντ Τράμπ μετά την ορκομωσία του δυο φορές τη φράση «America First». Σύμφωνα με τον Guardian, όμως, ο λογογράφος του Αμερικανού Προέδρου θα όφειλε να γνωρίζει καλύτερα. Πρόκειται για μια ευθεία, σύμφωνα με τη βρετανική εφημερίδα, αναφορά στην επίμαχη δεκαετία, καθώς το συγκεκριμένο σλόγκαν ήταν το όνομα μιας ομάδας εθνικιστών και αντισημιτών Αμερικανών, με επικεφαλής τον πιλότο Τσάρλς Λίντμπεργκ, που εναντιώνονταν στην εμπλοκή των ΗΠΑ στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ζητούσαν να υπάρξει συμμαχία με τον Χίτλερ. Η φράση για χρόνια ήταν στη μαύρη λίστα του αμερικανικού πολιτικού λεξιλογίου.

Την ίδια στιγμή, ο καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας, Κύρκος Δοξιάδης, είχε σχολιάσει μιλώντας στο Tvxs πως «η περίπτωση Τράμπ δεν μπορεί να θεωρηθεί αντισυστημική ψήφος». Απεναντίας ο καθηγητής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών επισήμανε ότι πρόκειται για μια «ακροδεξιά ψήφο» καθώς «είχε απήχηση στον κόσμο η ρατσιστική και αντιμεταναστευτική ρητορική του».

Στην ευρωπαϊκή πλευρά, όπως παρατηρεί και ο καθηγητής του Yale, Τίμοθι Σνάϊντερ, στο βιβλίο του «On Tyranny: 20 Lessons from the 20th Century», οι εθνικιστές αρχίζουν να απορρίπτουν την έως τώρα θέαση των γεγονότων του 1930 ως ντροπιαστικά. Αναφέρει, δε, χαρακτηριστικά το παράδειγμα του Ούγγρου, Βίκτορος Ορμπάν, ο οποίος έχει δηλώσει πως θεωρεί την περίοδο μια «εποχή υγιούς εθνικού φρονήματος».

Ευτυχώς στην πράξη δεν έχουμε τα ίδια φαινόμενα με τη δεκαετία του ‘30. Παρά τη δημοσκοπική τους άνοδο, οι ακροδεξιοί φαίνεται να μην κερδίζουν τελικά τις εκλογές στην Ευρώπη, όπως φάνηκε με την περίπτωση του Γκέρτ Βίλντερς στην Ολλανδία. Όμως αξίζει να σημειωθεί πως παρά την καταδίκη που είχε εις βάρος του από τον Δεκέμβριο για υποκίνηση μίσους κατά των Μαροκινών στις Κάτω Χώρες, το κόμμα του Βίλντερς μέχρι και μια εβδομάδα πριν τις εκλογές του Μαρτίου ερχόταν πρώτο στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων. Όμως, εκτός της μετανάστευσης, η οικονομία ήταν ένας ακόμη τομέας που έδινε προβάδισμα στον Ρούτε. Παρότι τα στοιχεία της ολλανδικής οικονομίας δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με εκείνα της Μεγάλης Ύφεσης, με την ανεργία να βρίσκεται στο 5,4%, οι νέοι θεωρούσαν πως οι εργασιακές σχέσεις είναι επισφαλείς. Το 1930 η ανεργία παγκοσμίως βρισκόταν στο 25%. Το 2009 δεν ήταν μεγαλύτερη του 10% σύμφωνα με τα στοιχεία. Μένει να αποδειχθεί η ίδια ελπιδοφόρα τάση και στη Γαλλία, με ήττα της Μαρίν Λεπέν την ερχόμενη Κυριακή στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών.

Όμως την δεκαετία του 1930 σκληρά φασιστικά κινήματα κυβερνούσαν την Ευρώπη, ενώ οι ΗΠΑ τα απέφυγαν με δυσκολία. Συγκεκριμένα, o φασισμός δημιουργήθηκε στην Ιταλία υπό τον Μπενίτο Μουσολίνι το 1922 και κατόπιν εξαπλώθηκε στην Ευρώπη σε ουκ ολίγα παραδείγματα: Φράνκο στην Ισπανία το 1937, Ντόλφους στην Αυστρία το 1934, Μεταξάς στην Ελλάδα το 1936, Πιλσουντσκι στην Πολωνία ήδη από το 1926, Σαλαζάρ στην Πορτογαλία το 1933, και φυσικά ο Χίτλερ στην Γερμανία επίσης το 1933. Στις ΗΠΑ, τα φασιστικά κινήματα εκείνη την δεκαετία ήταν αδύναμα με εξαίρεση την περίπτωση του «America First» που στο ζενίθ της είχε 800.000 εγγεγραμένα επί πληρωμή μέλη. Η επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, όμως, δεν τους άφησε πολλά περιθώρια για να περάσουν την ρητορική τους.

Ακόμη, ο Τράμπ μπορεί να μίλησε για ΜΜΕ που διαδίδουν ψεύτικες ειδήσεις, στάση που κάποιοι μπορούν να συγκρίνουν με τον όρο Lugenpresse (ο Τύπος που ψεύδεται) του Χίτλερ, αλλά δεν έκλεισε καμία από αυτές, και εν τέλει σεβάστηκε τις αποφάσεις του δικαστηρίου για τον αντιμετανατευτικό νόμο που ήθελε να περάσει κλείνοντας τα σύνορα σε οκτώ χώρες του Ισλάμ. Δεν ανάγκασε τους μουσουλμάνους να φορούν διακριτικά στο μπράτσο. Αντιθέτως, οι ναζί χρησιμοποίησαν έναν όρο ήδη υπάρχοντα από τον 19ο αιώνα, για να προωθήσουν την αντισημιτική προπαγάνδα τους, όπως και για να αμυνθούν στον διεθνή Τύπο εκείνης της εποχής. Βέβαια, οπαδοί του Τράμπ φώναξαν την συγκεκριμένη γερμανική λέξη στις πολιτικές εκδηλώσεις του Αμερικανού Προέδρου τον Οκτώβριο του 2016.

Πριν το ξέσπασμα του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, όμως, τα σύννεφα του πολέμου συγκεντρώνονταν: Η ιταλική εισβολή στην Αιθιοπία το 1935, ο Ισπανικός Εμφύλιος του 1936, η Ιαπωνική εισβολή στην Κίνα το 1937, η σοβιετική-ιαπωνική συνοριακή διαμάχη από τα μέσα της δεκαετίας μέχρι το τέλος της, η επεκτατική πολιτική του Χίτλερ με τις δυνάμεις του Άξονα στην Ευρώπη. Ο πλανήτης «έβραζε». Όπως, «βράζει» και τώρα: οι τζιχανιστές του Ισλαμικού Κράτους και ο πόλεμος της Συρίας (που παρολίγον να πυροδοτήσει θερμό επεισόδιο μεταξύ των ΗΠΑ και της Ρωσίας προ ολίγων εβδομάδων) ή η ένταση στη κορεατική χερσόνησο με τον Κιμ Γιονγκ Ουν να απειλεί με πυρηνικό ολοκαύτωμα τις ΗΠΑ και τις προκλήσεις να αντέρχονται από εκεί.

Οι ερμηνείες και οι παραλληλισμοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου: Η παγκοσμιοποίηση βρίσκεται σε σοβαρή κρίση όπως συνέβαινε και μεσοπολεμικά. Ο κόσμος αναζητά αποδιοπομπαίους τράγους για να μεταφέρει τα προβλήματά του. Αποδεχόμενων των διαφορών στις αντιλήψεις που διαμορφώνονται από γενιά σε γενιά, τα πράγματα είναι ακριβώς τα ίδια: Ο διπλανός σου δεν είναι γείτονας. Είναι κάποιος που επιβουλεύεται την ελευθερία σου, τον πλούτο σου και ό,τι σου ανήκει δικαιωματικά. Στην Ευρώπη του ’30 αυτοί ήταν οι Εβραίοι. Στην Αμερική της ίδιας περιόδου ήταν οι ανατολικοευρωπαίοι και οι Εβραίοι. Σήμερα στην Ευρώπη είναι οι μουσουλμάνοι. Στην Αμερική οι μουσουλμάνοι και οι Μεξικανοί.

Συνοψίζοντας, παραδείγματα μπορούν να ειπωθούν πολλά -ακόμη και τραβηγμένα για να εξυπηρετηθεί η συζήτηση. Όμως το γεγονός πως η πρώτη πρόταση αυτού του κειμένου, «μαζική φτωχοποίηση, βίαιος εξτρεμισμός, σύννεφα πολέμου», είναι ικανή να προσδιορίσει με ενοχλητική ταύτιση, τόσο το σήμερα όσο και την δεκαετία του 1930, θέτει άκοπα το ερώτημα: Δίνουμε τη σημασία που πρέπει; 

tvxs