«Φάτα Μοργκάνα»

Η τεχνολογία και η επιστήμη είναι δώρα, που πρέπει να μάθουμε να χρησιμοποιούμε, ώστε να βελτιώσουμε τη ζωή και την κοινωνία μας. Δεν είναι «πράγματα του διαβόλου».

του Ευάγγελου Κωνασταντέλου

Μία ίσως από τις σπουδαιότερες μορφές πολιτικής σύνθεσης και κοινωνικής ζύμωσης, που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι Έλληνες, ήταν η δημιουργία της δημόσιας σφαίρας. Αυτό δε σημαίνει ότι και άλλοι λαοί δεν είχαν αναπτύξει νωρίτερα χώρους, όπου άνθρωποι συναθροίζονταν, αντάλλασσαν απόψεις, συζητούσαν προσωπικά ή δημόσια ζητήματα. Στην ελληνική αρχαιότητα όμως έγινε η διάκριση της κοινωνικής/πολιτικής και της ιδιωτικής ζωής, με δομικούς κανόνες, οι οποίοι καθόριζαν τη στάση, τη συμπεριφορά, τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των ατόμων σε μια κοινωνία, ώστε αυτή όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά πολύ περισσότερο να εξελιχθεί και να αναπτυχθεί μέσα στο χρόνο. Να έχει δηλαδή διάρκεια. Σε φιλοσοφικό επίπεδο βέβαια ήταν μια νοητική δυνατότητα του συλλογικού υποκειμένου, να νικήσει το θάνατο. Γι’ αυτό άλλωστε και δημιουργήθηκαν εξ’ αρχής οι πόλεις… για να νικήσουν οι άνθρωποι το αφιλόξενο και επικίνδυνο φυσικό περιβάλλον και να ξεφύγουν από την ανάγκη.

Στην αρχαία Αγορά ο πλουραλισμός των ιδεών ήταν ουσιαστικά πολιτικός. Η δημόσια σφαίρα δεν ήταν μόνο ένας φυσικός χώρος αλλά και μια ψυχική και διανοητική κατάσταση, μέσω της οποίας αρθρώνεται ο πολιτικός λόγος. Λόγος ως γλώσσα, ρητορική, επιχειρηματολογία, σύνθεση ή αποδόμηση ιδεών… ή όπως πολύ ωραία το θέτει ο Heidegger, ο τόπος και το μέσο της αυτοαποκάλυψης και φανέρωσης του Είναι. Έτσι λοιπόν η έννοια της δημόσιας σφαίρας προσδιορίζει το χώρο, την περιοχή της κοινωνικής ζωής, στην οποία οι άνθρωποι συγκεντρώνονται, προκειμένου να εντοπίσουν και να αναγνωρίσουν τα προβλήματα και τα ζητήματα, που εμφανίζονται στο βίο τους. Έτσι αναπτύσσεται ένας διάλογος για το κοινωνικό γίγνεσθαι, με τέτοιο τρόπο που επηρεάζεται η πολιτική πράξη. Για τον Jürgen Habermas η δημόσια σφαίρα είναι η διαμεσολάβηση ανάμεσα στην ιδιωτική σφαίρα και στη σφαίρα της δημόσιας αρχής. Η δημόσια σφαίρα πραγματώνεται δια του λόγου μέσα από την πολιτική συμμετοχή και με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται η κοινή γνώμη.

Ο Habermas αναφέρεται στην ιστορικότητα της διαμόρφωσης της δημόσιας σφαίρας και εστιάζει στις αστικές κοινωνίες από τα τέλη του 17 ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του 20 ου, αναπτύσσοντας μια κανονιστική θεωρία. Ο δημόσιος χώρος αναδημιουργείται, αναδιαμορφώνεται, αναδομείται και προσλαμβάνει ιδιότητες και χαρακτηριστικά νεωτερικότητας κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού. Ο Διαφωτισμός θα δει εκ νέου την έννοια της «πόλης», όπως γινόταν αντιληπτή κατά την περίοδο της κλασσικής και ύστερης αρχαιότητας. Η νέα κοινή συνύπαρξη των ανθρώπων, σε συνδυασμό με τον ορθό λόγο του Διαφωτισμού, οδηγεί στην αντίληψη σύμφωνα με την οποία η ίδια η κοινωνία διαφοροποιείται από την εξουσιαστική αρχή και ο ιδιωτικός χώρος διαφοροποιείται από τον δημόσιο. Και εδώ είναι που αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον ο μετασχηματισμός της δημόσιας σφαίρας ως μια νέα κοινωνική και πολιτική αναγκαιότητα. Για πάρα πολλά χρόνια και μετά από έναν Μεσαίωνα, κατά τη διάρκεια του οποίου η δημόσια σφαίρα είχε αποκτήσει εντελώς διαφορετική σημασία, η νέα αντίληψη συνδέει τη διαδικασία παραγωγής πολιτικών κανόνων, νόμων, θεσμών, τη λήψη αποφάσεων κτλ. με τη διαδικασία διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Ο δημόσιος χώρος και η δημόσια σφαίρα γίνονται επικοινωνία και η κοινή γνώμη γίνεται το πεδίο των ανταγωνισμών και το θέατρο των επιχειρήσεων κάθε εξουσιαστικής αρχής. Ειρήσθω εν παρόδω, η κοινή γνώμη δεν είναι μόνο το σύνολο των απόψεων ή των ιδεών κάθε ατόμου, που συνθέτουν την κοινωνία αλλά πολύ περισσότερο είναι το περιεχόμενο και η ποιότητα των απόψεων, είναι οι μηχανισμοί διαμόρφωσης και μετάδοσης αυτών των απόψεων στην πολιτική εξουσία.

Με την άνοδο της τεχνολογίας, τις τελευταίες δεκαετίας, και τη σχετική αυτονομία κάλυψης των καθημερινών αναγκών σε αγαθά και υπηρεσίες εντός της οικίας, σταδιακά ο άνθρωπος αποσύρθηκε μερικώς από τον φυσικό δημόσιο χώρο. Η ανάγκη όμως διατήρησης των ευεργετημάτων της δημόσιας σφαίρας οδήγησε τις κοινωνίες να δημιουργήσουν έναν επιπλέον χώρο, μια νέα σφαίρα, η οποία θα μπορούσε δυνητικά να είναι και πολιτική. Και πράγματι με την εξέλιξη του διαδικτύου, την ταχύτητα της πληροφορίας, την ποιότητα των υπηρεσιών και την πληθώρα των επιλογών στην επικοινωνία, οι άνθρωποι όχι μόνο άρχισαν να ανταλλάσσουν απόψεις και ιδέες, αλλά είδαμε ότι οργάνωσαν μεγάλες διαδηλώσεις, μαζικές διαμαρτυρίες, απεργίες, πορείες μέσω Facebook, Τwitter, YouTube κτλ. Δημιουργήθηκε επομένως μια παράλληλη, υβριδική σφαίρα, όχι με την αρνητική έννοια περί ύβρεως, παραφύση δημιουργία, αλλά μια «Φάτα Μοργκάνα», σαν δύο είδωλα της ίδιας ανάγκης για επικοινωνία και συνύπαρξη. Είναι μια νέα ανάγκη αλληλεξαρτώμενης και δημιουργικής νέας δημόσιας σφαίρας, η οποία δεν ακυρώνει τη φυσική δημόσια παρουσία των υποκειμένων μέσα στην κοινωνία. Αντιθέτως, λειτουργεί και αναπτύσσεται παράλληλα, υιοθετώντας και προσαρμόζοντας την κοινωνία στις απαιτήσεις και τις αναγκαιότητες της σύγχρονης εποχής.

Οι δυνατότητες είναι άπειρες και η εκπαίδευση των ατόμων στα νέα δεδομένα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής εξαιρετικά εύκολη. Ποιος θα μπορούσε να πιστέψει παλαιότερα και να μην του φαίνονται κινέζικα, ότι ένας τυχαίος υποψήφιος διδάκτορας που σπουδάζει στο Manchester θα μπορούσε με ευκολία να μιλήσει μέσω skype με τον Noam Chomsky, ή να παρακολουθήσει live streaming διαλέξεις και ταυτόχρονα να ζητά διευκρινήσεις από τον ομιλούντα καθηγητή, ή να χλευάσει και να στηλιτεύσει άμεσα σε πραγματικό χρόνο το μεγαλύτερο φιάσκο στην ιστορία των debates, αυτό ανάμεσα στον Slavoj Žižek και τον Jordan Peterson, ή ακόμη να ανοίξει διάλογο για τη σουηδική Death Metal σκηνή με καθηγητή κοινωνιολογίας από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλας όσο περιμένει για raid στο Lineage, ή να μιλά για πολιτική, κοινωνικά ζητήματα, φιλοσοφία και τέχνη όσο κάνει farming στο WoW για να περάσει η ώρα, ή ακόμη περισσότερο να συζητά με συντρόφους Αναρχικούς, Συριζαίους και Κομμουνιστές από το Ορμένιο μέχρι τα Βατσιανά και από τους Οθωνούς μέχρι το Καστελόριζο και ολόκληρο τον κόσμο για τη νεοφιλελεύθερη πραγματικότητα στη χώρα, ή να λαμβάνει έκτακτες ειδήσεις στον υπολογιστή από κάθε μεριά του πλανήτη; Πόσα πολλά ενδιαφέροντα και πόσες ιδέες και απόψεις μπορεί κανείς να ανταλλάξει με ανθρώπους από την Ελλάδα και τον κόσμο;

Η τεχνολογία και η επιστήμη είναι δώρα, που πρέπει όχι μόνο να απολαμβάνουμε, αλλά να μάθουμε να χρησιμοποιούμε, ώστε να βελτιώσουμε τη ζωή και την κοινωνία μας. Δεν είναι «πράγματα του διαβόλου», που αποξενώνουν τους ανθρώπους. Η σωστή εκπαίδευση και καλλιέργεια της περιέργειας, ώστε να αναγνωρίσουμε και να χρησιμοποιούμε με δημιουργικό και παραγωγικό τρόπο τα επιτεύγματα του ανθρώπου, είναι απαίτηση της εποχής. Όποιος δεν μάθει να χειρίζεται, να αλληλοεπιδρά και να υπάρχει και στις δύο δημόσιες σφαίρες είναι σχεδόν εκτός κοινωνίας και δεν «διαβάζει» σωστά την εποχή του. Είναι μια πραγματικότητα, η οποία δεν δημιουργήθηκε από τα εργαστήρια της συνομωσίας της ακροδεξιάς, αλλά από σοβαρούς επιστήμονες, που είχαν και έχουν ως όραμα τη βελτίωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Η δημόσια σφαίρα δεν είναι μόνο πλακάτ και φωνές στους δρόμους, αλλά και ένα post σε group στο Facebook. Είναι μια άλλη επικοινωνία, ένας άλλος τρόπος των υποκειμένων της κοινωνίας να συνυπάρχουν με όποιο μέσο κρίνεται κάθε φορά, ότι εξυπηρετεί το σύνολο των ανθρώπων. Και φυσικά δεν είναι θέμα ηλικίας. Ο «παππούς» Παπαδημούλης έχει πιο έντονη και πιο αγωνιστική παρουσία στη νέα δημόσια σφαίρα από το «νεανία» Μεϊκόπουλο.

Ωστόσο, υπάρχουν και οι κίνδυνοι της μαζικής διασποράς ψευδών ειδήσεων, παραπληροφόρησης και προπαγάνδας. Αλλά και σε αυτό το σημείο η νέα δημόσια εικονιστική σφαίρα μπορεί και δανείζεται στοιχεία από την παραδοσιακή. Δηλαδή, παρόλες τις δυσκολίες, στο τέλος διαυγάζει και διηθεί όλες τις πληροφορίες μέχρι να αποδειχθεί η αλήθεια. Παραδείγματος χάρη, θα βλέπουμε το ζεύγος Μητσοτάκη-Γκραμπόφσκι, μέσα από μια επιβαλλόμενη από τους επικοινωνιολόγους σοβαροφάνεια, προστατευμένο στα κανάλια και στις συνεντεύξεις ως πολιτικά και δημόσια υποκείμενα της παραδοσιακής δημόσιας σφαίρας και στην εικονιστική δημόσια σφαίρα να χαϊδεύουν γάτες και να απλώνουν φύλλο. Και θα καλείται η κοινωνία, να αναγνωρίσει και να διακρίνει σε ποια από τις δύο δημόσιες σφαίρες υπερισχύει η φαιδρότητα…

κουτιπανδωρας