Περί αλλαγής

Η γνωστή ρήση: «Τα πράγματα πρέπει να αλλάζουν ώστε να παραμένουν πάντα τα ίδια», διαπιστώνουμε ότι ταιριάζει τέλεια στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Από την «ευέλικτη απασχόληση» μέχρι την αυταξία της κατανάλωσης και της τεχνολογικής καινοτομίας, διανοίγεται πεδίον δόξης λαμπρόν για τις δυνάμεις της «αλλαγής»

του Κύρκου Δοξιάδη*

Τούτες τις μέρες μαθαίνουμε ότι οι δύο κυριότερες συνιστώσες του «νέου φορέα της Κεντροαριστεράς», ΠΑΣΟΚ και Ποτάμι, συγκλίνουν στην ονομασία «Κίνημα Αλλαγής». Θεωρήθηκε γενικώς ότι η εν λόγω βάπτιση αποτελεί αποδοχή της επικυριαρχίας του παλαιού ΠΑΣΟΚ επί του νέου φορέα, τουλάχιστον όσον αφορά την ονομασία. Αναμενόμενο, κιόλας, δεδομένης της εκλογικής επικράτησης δύο στελεχών που αμφότερα προέρχονται από εκείνον τον κομματικό χώρο.

Χωρίς να διατείνομαι πως τα ονόματα παίζουν καθοριστική σημασία, ενίοτε είναι πολλαχώς αποκαλυπτικά ιδεολογικών θέσεων και πολιτικών προθέσεων. Ας δώσουμε, λοιπόν, λίγο περισσότερη σημασία στη συγκεκριμένη ονοματοδοσία.

Σίγουρα ο όρος «κίνημα» παραπέμπει απευθείας στην τελευταία λέξη του ακρωνύμιου «ΠΑΣΟΚ». Η επιλογή της συγκεκριμένης λέξης μάς θυμίζει την επιμονή του Ανδρέα Παπανδρέου στη χρήση του όρου «κίνημα» αντί για «κόμμα». Επιμονή που φιλοδοξούσε να καταξιώσει τον αυθόρμητο και μαζικό χαρακτήρα του νεοϊδρυθέντος τότε πολιτικού φορέα, ο οποίος θα τον διέκρινε από τα γραφειοκρατικά και κλειστοφοβικά γνωρίσματα που χαρακτήριζαν τους λοιπούς κομματικούς σχηματισμούς.

Παράλληλα, η λέξη «αλλαγή» μεσουρανούσε ως ταυτοτικό σημαίνον του ΠΑΣΟΚ κατά την εποχή που εκείνο θριάμβευε εκλογικά αλλά και σε τεράστιο βαθμό ηγεμόνευε επικοινωνιακά. Αξέχαστο παραμένει το σταθερό μότο που συνόδευε επί χρόνια το λογότυπο της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία»: «Στηρίζουμε την αλλαγή, ελέγχουμε την εξουσία».

«Αλλαξε ο Μανολιός κι έβαλε τα ρούχα του αλλιώς», λέει ο θυμόσοφος λαός, εννοώντας πως μια αλλαγή μπορεί να είναι απλώς επιφανειακή. Ταυτόχρονα, αλλαγή (και όχι βέβαια «Επανάστασις») ήταν και το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου – μια αλλαγή μπορεί να είναι και προς το (πολύ) χειρότερο.

Η «Αλλαγή» που ευαγγελιζόταν το ΠΑΣΟΚ, όμως, είχε έναν ιδιάζοντα χαρακτήρα – τόσο πολύ μάλιστα, που τα στελέχη του διατείνονταν ότι αυτή ειδικά η «Αλλαγή» είναι αμετάφραστη στα αγγλικά: «Allagi» τη λέγανε, προφέροντάς την «Αλλαγκάι». Στην ουσία, επρόκειτο για έναν ευφυή τρόπο να απαντιέται χωρίς απολύτως καμία δέσμευση το ερώτημα περί της αληθινής πολιτικής ταυτότητας του «Κινήματος».

Ηταν επαναστατική και ριζοσπαστική Αριστερά; Μεταρρυθμιστική Σοσιαλδημοκρατία; Εκσυγχρονισμένη Ενωση Κέντρου; Σύγχρονη ελληνική εκδοχή του βοναπαρτισμού; Ολα αυτά μαζί ή έστω κάποιος από τους πιθανούς συνδυασμούς τους; Ο όρος «Αλλαγή» τα χωρούσε όλα.

Ας επανέλθουμε στο παρόν. Η άποψή μου είναι ότι το ακραιφνώς νεοφιλελεύθερο Ποτάμι δεν έκανε απλώς κάποια παραχώρηση στο θέμα της ονομασίας αναγνωρίζοντας πως όντως, λόγω ιστορικής παράδοσης αλλά και εκλογικής ισχύος, το ΠΑΣΟΚ δικαιούται να αξιώνει τη συμβολική πρωτοκαθεδρία. Μια χαρά εκφράζεται ιδεολογικο-πολιτικά από τον όρο «αλλαγή» και το Ποτάμι – να μην πω πιο πολύ κιόλας. Και τούτο ισχύει σε τρία τουλάχιστον επίπεδα.

Στο επίπεδο των «δηλώσεων», το Ποτάμι είναι το κόμμα που θέλει να «ξεμπερδεύει με τον παλαιοκομματισμό». Υπό μία έννοια, είναι και το βασικό του «ατού», ακόμη και τώρα, που δημοσκοπικά βαίνει προς την αφάνιση. Οντως τα στελέχη του δεν έχουν βεβαρημένο παρελθόν από αυτή την άποψη, και όντως, σε μια ιδανική για το ίδιο εξέλιξη των πραγμάτων, θα κατόρθωνε να εκφράσει την αγανάκτηση και απογοήτευση του κόσμου για το παλαιό κομματικό σύστημα πείθοντας πως μπορεί να συμβάλει στην «αλλαγή» του.

Στο επίπεδο του προγράμματος, το Ποτάμι αυτοπροβάλλεται ως το κόμμα των «μεταρρυθμίσεων» και του «εκσυγχρονισμού». Και τούτο όχι μόνον ως προς το κομματικό σύστημα, αλλά και ως προς τον δημόσιο τομέα, ως προς τις σχέσεις κράτους-οικονομίας και... δεν συμμαζεύεται.

Σε τούτο το (προγραμματικό) επίπεδο, το Ποτάμι συνταυτίζεται με το ΠΑΣΟΚ και σύσσωμες τις δυνάμεις που συναποτελούν το «Κίνημα Αλλαγής». Οι λέξεις «μεταρρύθμιση» και «εκσυγχρονισμός», βέβαια, καλύπτονται απόλυτα από τον όρο «αλλαγή» – και είναι σχεδόν ισοδύναμες με εκείνον ως προς την αοριστία τους. Σχεδόν – αν κρίνουμε από το συγκεκριμένο περιεχόμενο των μνημονιακών «μεταρρυθμίσεων» στον ελληνικό δημόσιο τομέα και όχι μόνο, γνωρίζουμε περί τίνος πρόκειται: απολύσεις, περιστολή εργασιακών δικαιωμάτων...

Οδηγούμαστε έτσι στο τρίτο –και μάλλον πιο ουσιαστικό– επίπεδο, όπου διαφαίνεται η αγαστή σχέση του (εκ γενετής) νεοφιλελεύθερου Ποταμιού, αλλά και του «εκσυγχρονισμένου», ήτοι νεοφιλελευθεροποιημένου ΠΑΣΟΚ, με τον όρο «αλλαγή».

Ο νεοφιλελευθερισμός είναι η πιο γνήσια ιδεολογία και ταυτόχρονα η εσωτερική λογική του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο, η «αλλαγή» ίσως είναι η πιο κομβική έννοια που τον σηματοδοτεί.

Η γνωστή ρήση: «Τα πράγματα πρέπει να αλλάζουν ώστε να παραμένουν πάντα τα ίδια», διαπιστώνουμε ότι ταιριάζει τέλεια στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Από την «ευέλικτη απασχόληση» μέχρι την αυταξία της κατανάλωσης και της τεχνολογικής καινοτομίας, διανοίγεται πεδίον δόξης λαμπρόν για τις δυνάμεις της «αλλαγής».

* καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

efsyn