H Soft Power των Χριστουγέννων

του Γιώργου Στάμκου

Από τότε που έγιναν ένα είδος παγκόσμιας γιορτής, τα Χριστούγεννα αποτελούν ταυτόχρονα και μια μορφή προέκτασης της “ήπιας ισχύος” (Soft Power) των ΗΠΑ και της Δύσης γενικότερα. Τόσο το χριστουγεννιάτικο δένδρο, όσο και η μορφή του ερυθρόλευκου Άι Βασίλη (Santa Claus), είναι εικόνες που αναγνωρίζονται σε όλη την υφήλιο, ακόμη και σε χώρες που δεν έχουν χριστιανικό πολιτισμικό υπόβαθρο. Ως γνωστόν η “ήπια ισχύς”, όπως εκφράζεται μέσα από τον πολιτισμό, τους θεσμούς, την εκπαίδευση, τις εξειδικευμένες γνώσεις, τη γλώσσα, τον κινηματογράφο και τις  τέχνες, τις ιδέες και τις αξίες γενικότερα, αποτελεί σημαντικό εργαλείο άσκησης παγκόσμιας πολιτικής. Υπό αυτή την έννοια τα Χριστούγεννα έχουν και μια γεωπολιτική διάσταση που δεν πρέπει καθόλου να υποτιμάται.

Από το “ιερό έλατο” των Γερμανών στον Sinterklaas των Ολλανδών 

Ο εορτασμός των Χριστουγέννων έχει μια ιστορία πολλών αιώνων μεταξύ των κοινωνιών που ήταν πλειοψηφικά χριστιανικές. Αποτελεί κοινό μυστικό ωστόσο πως τη σημερινή τους μορφή τα Χριστούγεννα άρχισαν να τη λαμβάνουν προς τα μέσα του 19ου αιώνα σε Ευρώπη και Αμερική. Τότε στην Ευρώπη, πρώτοι οι Γερμανοί, ενσωμάτωσαν στον εορτασμό των Χριστουγέννων και το “ιερό έλατο” των παγανιστών προγόνων τους, δημιουργώντας το γνωστό σε όλους μας “χριστουγεννιάτικο δένδρο”.

Προηγουμένως οι Ολλανδοί προώθησαν τη χριστουγεννιάτικη μορφή του Αγίου Νικολάου (Sinterklaas στα παλιά Ολλανδικά) την οποία και μετέφεραν τον 17ο αιώνα στην αποικία τους Νέο Άμστερνταμ (τη σημερινή Νέα Υόρκη), από όπου και προέκυψε ο Αμερικανός Santa Claus, που κατόπιν έγινε παγκόσμια μορφή.

Η αγγλική εκδοχή των Χριστουγέννων ως μορφή “ήπιας ισχύος” της Βρετανικής Αυτοκρατορίας

Στα μέσα του 19ου αιώνα αγγλόφωνοι συγγραφείς, όπως ο Τσαρλς Ντίκενς, έγραψαν και δημοσίευσαν ιστορίες γύρω από τις γιορτές και το “πνεύμα Χριστουγέννων”, που είχαν μεγάλη  απήχηση και μεταφράστηκαν και σε άλλες γλώσσες λόγω και της διάδοσης του έντυπου λόγου και φτηνών εντύπων μαζικής κυκλοφορίας. Έτσι επινοήθηκε μια νέα μυθολογία γύρω από τα Χριστούγεννα. Στο μεταξύ αγγλικές φράσεις και ευχές, όπως Merry Christmas, έγιναν τμήμα της νέας χριστουγεννιάτικης παράδοσης. Όλα αυτά επικάθησαν πάνω στο υπόβαθρο της Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία δημιούργησε μια νέα αστική τάξη, που εκθείαζε τις αξίες της οικογένειας, της γενναιοδωρίας και της κοινότητας -ακρογωνιαίοι λίθοι της βρετανικής μεσαίας τάξης.

Στα τέλη του 19ου αιώνα όταν η Βρετανική Αυτοκρατορία ήταν η μεγαλύτερη στον κόσμο, εκτεινομενη σε όλες τις ηπείρους, και το βρετανικό πολεμικό ναυτικό προέβαλε αποφασιστικά την ισχύ του σε όλους τους ωκεανούς και τις θάλασσες, η βρετανική “ήπια ισχύς”, ανάμεσα τους και οι νέες αξίες που περιέβαλαν τον εορτασμό των Χριστουγέννων, άρχισε, ως εξαγώγιμο πολιτισμικό προϊόν, σταδιακά να γίνεται κτήμα όλου του κόσμου. Προφανώς οι Βρετανοί της Βικτωριανής εποχής γνώριζαν καλύτερα, από το να στολίζουν χριστουγεννιάτικα δένδρα, το να εξαγάγουν πολιτιστικά προϊόντα και την κουλτούρα γενικότερα, προωθώντας ταυτόχρονα ένα πρώιμο είδος παγκοσμιοποίησης.

Η αμερικανοποίηση των Χριστουγέννων: Santa Claus, Coca Cola και Hollywood

Τον 20ο αιώνα καθώς οι ΗΠΑ εκθρόνιζαν τη Μεγάλη Βρετανία από το βάθρο της παγκόσμιας δύναμης, αναπτύσσοντας την οικονομική, στρατιωτική και γεωπολιτική τους ισχύ και βγαίνοντας νικήτριες από δύο παγκόσμιους πολέμους, ταυτόχρονα κληρονόμησαν πολλά στοιχεία από την “ήπια ισχύ” της Βρετανίας. Από τα κοστούμια και τις γραβάτες, τα σάντουιτς, τη χρήση των αγγλικών ως παγκόσμιας γλώσσας, αλλά και την οργάνωση των πανεπιστημίων τους, οι ΗΠΑ υιοθέτησαν πολλά στοιχεία από την βρετανική “Soft Power”, τα οποία και εμπλούτισαν. Ανάμεσα τους και τα Χριστούγεννα.

Το 1932 η Coca Cola “υιοθέτησε” τον Santa Claus ως βασική μορφή των διαφημίσεων της. Τον εμφάνισε χοντρούλη με λευκά γένια, σκανδαλιάρη και καλοσυνάτο, ντύνοντας τον για πρώτη φορά με μια ερυθρόλευκη στολή, με την οποία είναι από τότε αναγνωρίσιμος παγκοσμίως. Ταυτόχρονα η αμερικανική μουσική βιομηχανία κυκλοφόρησε τότε μια σειρά από χριστουγεννιάτικα τραγούδια, όπως τα “Santa Claus is Coming to Town”, “Frosty the Snowman”, “I Wish you a Merry Christmas”, “Jingle bells” κ.ά. που έγιναν σύμβολα της εορταστικής περιόδου των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Η αμερικανική συνεισφορά στη διαμόρφωση των σύγχρονων Χριστουγέννων συνεχίστηκε μέσω του Χόλιγουντ, με μια σειρά από χριστουγεννιάτικες ταινίες, όπως οι “It' s a Wonderful Life”, “34th Street”, “How the Grinch Stole Christmas”, και πιο πρόσφατα το “Home Alone”. Αν και οι Ευρωπαίοι έβγαζαν επίσης αρκετά χριστουγεννιάτικα τραγούδια και ταινίες, ωστόσο δεν μπορούσαν να ανταγωνιστούν την επιτυχία των Αμερικανών, που καθιέρωσαν τα σύγχρονα Χριστούγεννα ως ένα αμερικανικό εξαγώγιμο πολιτιστικό προϊόν.

Γιατί η μεσαία τάξη του κόσμου υιοθέτησε τα “αμερικανικά Χριστούγεννα”;

Αυτή η αμερικανική εκδοχή των χειμερινών διακοπών, που εμπορευματοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό κι έγινε συνώνυμη του σύγχρονου καταναλωτικού τρόπου ζωής, αναγνωρίζεται και γιορτάζεται παντού στον κόσμο, ακόμη και σε χώρες που δεν είναι χριστιανικές, όπως η Κίνα, η Ιαπωνία, η Ινδία, η Τουρκία και άλλες. Αυτό δεν γίνεται μόνο για λόγους εμπορικούς, τουριστικούς και αύξησης της κατανάλωσης, αλλά κι επειδή τα Χριστούγεννα αναγνωρίζονται πλέον παγκοσμίως ως μια χειμερινή γιορτή, που συμβολίζει την οικογένεια, την γενναιοδωρία και την κοινότητα, αξίες που ασπάζονται οι περισσότεροι άνθρωποι της μεσαίας τάξης σε όλο τον κόσμο. Αυτή η διεθνοποιημένη ή αμερικανοποιημένη εκδοχή των Χριστουγέννων, είναι σε μεγάλο βαθμό εκκοσμικευμένη και λιγότερο θρησκευτική, όπως είναι για παράδειγμα το Πάσχα. Κι έτσι είναι περισσότερο προσιτή και στις μη Δυτικές κοινωνίες, που βρίσκουν κοινά στοιχεία με τις γιορτές των Χριστουγέννων.

Η Soft Power συμβαδίζει με την Hard Power;

Το γεγονός αυτό αυξάνει γενικώς την επιρροή της Αμερικής και της Δύσης γενικότερα προς αυτούς τους μη Δυτικούς λαούς. Η “σκληρή ισχύ” (Hard Power) συμβαδίζει ιστορικά με την “ήπια ισχύ” (Soft Power). Στην ουσία πηγαίνουν μαζί, χέρι με χέρι, καθώς είναι πολύ δύσκολο να έχεις το ένα χωρίς να διαθέτεις και το άλλο. Είναι δύο πόλοι ισχύος που ο ένας τροφοδοτεί τον άλλο.

Η Hard Power μιας χώρας βασίζεται κυρίως σε παράγοντες όπως το γεωγραφικό μέγεθος και η θέση της, οι φυσικοί πόροι και το μέγεθος του πληθυσμού της, η στρατιωτική και η οικονομική ισχύ της. Η Soft Power ή “ήπια ισχύς” από την άλλη βασίζεται κυρίως σε παράγοντες όπως ο πολιτισμός, η εκπαίδευση, η τεχνολογία κλπ. Ενώ η Hard Power επιβάλλεται συνήθως άμεσα και με τη βία, η Soft Power αντίθετα επιβάλλεται “βελούδινα”, έμμεσα και με τη θέληση αυτών που υποτάσσονται σε αυτήν την (ο Ελληνισμός ιστορικά αποτελεί κλασικό παράδειγμα μιας τέτοιας Soft Power, ενώ η Ρώμη ακριβώς το αντίθετο).

Ελλάδα: μια Soft Power “υπερδύναμη”;

Από την άποψη λοιπόν της Soft Power η Ελλάδα, λόγω του πολιτισμού και της ιστορίας της, εμφανίζεται να είναι μια “μικρή υπερδύναμη”, έχοντας παγκόσμια επιρροή κι επίδραση μεγαλύτερη ακόμη κι από γίγαντες της Hard Power, όπως η Ρωσία και η Κίνα (κι αυτός είναι ένας ακόμη λόγος για να δώσει η Ελλάδα περισσότερο βάρος στην εκπαίδευση, στον πολιτισμό, στις πνευματικές αξίες αλλά και στις νέες τεχνολογίες). Πάντως είναι πολύ δύσκολο να μετατρέψεις τη Soft Power σε Hard Power, ακόμη και στην εποχή μας.
Εν κατακλείδι, ακόμη κι αν τα σύγχρονα Χριστούγεννα αποτελούν σε μεγάλο βαθμό ένα τμήμα της αμερικανικής -και Δυτικής γενικότερα- Soft Power, η Αμερική αδυνατεί να τα εργαλειοποιήσει και μετατρέψει σε Hard Power με γεωπολιτικούς όρους. Την εκμεταλλεύεται ωστόσο αρκετά για εμπορικούς και οικονομικούς λόγους. Η Soft Power είναι αποτελεσματική όσο οι υπόλοιποι άνθρωποι υποτάσσονται εθελοντικά σε αυτή. Διαφορετικά καταλήγει εργαλείο μιας φτηνής προπαγάνδας.

tvxs