Το όνομα ως μαγεία

του Ευάγγελου Αυδίκου*

Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις. Μεγάλο το δίκιο του φιλοσόφου Αντισθένη. Αν επιθυμούμε να κατανοήσουμε μια λέξη, το πρώτο βήμα είναι ν’ αρχίσουμε από την ιστορική της πορεία αλλά και να συνεχίσουμε τραβώντας την επιφανειακή μεμβράνη, εστιάζοντας στις μεταλλαγές που υπέστη στη διάρκεια των καιρών.

Είναι αυτή η κίνηση που επιτρέπει στους μελετητές και σε όσους αρέσκονται σ’ αυτά τα ταξίδια να κάνουν οφιοειδή και λαβυρινθώδη ταξίδια στην Ιστορία. Στις πολιτισμικές επιμειξίες και στις μετακινήσεις λαών. Τα ταξίδια στις λέξεις είναι μια διαδρομή στη μεγάλη διάρκεια του ιστορικού χρόνου, πέρα από στερεότυπα και προκαταλήψεις που διαμορφώθηκαν στην ύστερη ιστορική περίοδο.

Το ταξίδι με όχημα τα ονόματα έχει μια μαγεία. Δεν είναι τυχαία η επιτυχία διαφόρων εκπομπών που οργανώνονται με άξονα την αναζήτηση του ονόματος. Αποκαλύπτει κρυμμένες πλευρές, ρεύματα υπόγειων δανείων και επιδράσεων, συσχετίσεις που ο χρόνος τις έχει σκεπάσει με τη λήθη.

Το όνομα, όμως, αντιμετωπίστηκε και ως τοτέμ. Ως σύμβολο που συμπύκνωνε την πολιτισμική κληρονομιά αλλά και τις υπερφυσικές εκείνες δυνάμεις (θεϊκές οντότητες με οποιαδήποτε μορφή), που προστατεύουν την ομάδα: φυλή, ομάδα, οικογένεια. Σε αυτή την περίπτωση το όνομα αποκτά μαγικές διαστάσεις, οι οποίες μπορεί να λειτουργήσουν με αρνητικό τρόπο απέναντι σ’ εκείνους που τολμούν να το χρησιμοποιήσουν με μια διαδικασία απομάγευσης. Με άλλα λόγια, να κατανοήσουν τις πολλαπλές διαδρομές ενός ονόματος, πέρα από εκείνη που έχει υιοθετήσει η κυρίαρχη ομάδα.

Τα παραδείγματα είναι πολλά. Ωστόσο, γνωστή σε όλους, μικρούς και μεγάλους, είναι η ονοματοθεσία των παιδιών. Το όνομα αλλά και το επίθετο των νεογέννητων παιδιών μιας νέας οικογένειας λειτούργησαν ως έδαφος, στο οποίο εκδηλώθηκε ο εξορθολογισμός στην ελληνική κοινωνία. Τα ονόματα έως τις πρόσφατες δεκαετίες αποτελούσαν τοτέμ μιας πατριαρχικής κοινωνίας. Συνεπώς, κάθε αμφισβήτησή τους θεωρούνταν υπονόμευση μιας δεδομένης τάξης πραγμάτων.

Η συγκεκριμένη λειτουργία του ονόματος έχει εκδηλωθεί με μεγάλη ένταση με αφορμή τα συλλαλητήρια για το όνομα της ΠΓΔΜ. Το τοτέμ εμπεριέχει τη μαγεία μιας ιστορικής μνήμης που θεωρήθηκε συστατικό στοιχείο για τη συγκρότηση των εθνικών κρατών. Την ίδια στιγμή η εθνική ονοματολογία μπορεί να εξελιχθεί σε ταμπού, οπότε κάθε προσπάθεια για συζήτηση επ’ αυτού του θέματος τοποθετείται στον χώρο του ανίερου.

Αυτό είναι το πλαίσιο που οριοθετεί τα συλλαλητήρια για την ονοματοθεσία της γειτονικής χώρας. Οργανώνονται στη βάση του ιερού και του ανίερου. Από τη μια μεριά είναι εκείνοι που υπερασπίζουν την ιστορική κληρονομιά, χωρίς καμιά υποχώρηση. Από την άλλη, οι «ανίεροι». Οσοι, δηλαδή, κατά την άποψη των πρώτων, είναι ύποπτοι για απεμπόληση των εθνικών δικαίων. Πόσο αποτελεσματική είναι μια τέτοια αντίληψη;

* καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

efsyn