του Κωστή Χατζημιχάλη*
Έχουν γραφτεί πολλά στον ελληνικό και στον ξενόγλωσσο τύπο για την πρώτη εικοσαετία του ευρώ.
Περιγράφουν τα οικονομικά προτερήματα και τα μειονεκτήματα του νέου νομίσματος και είναι αρκετοί όσοι θεωρούν ότι είχε σημαντική συμβολή στη δεκάχρονη κρίση, κάτι με το οποίο συμφωνώ. Στο σύντομο αυτό σημείωμα, ωστόσο, θα στρέψω την προσοχή μου σε μια παραγνωρισμένη ή ελλιπώς μελετημένη παράμετρο του νέου νομίσματος και τη δομική σχέση της με την κρίση: στην απουσία υποστήριξης από την απαραίτητη, στον ίδιο χώρο και κλίμακα, πολιτική και πολιτισμική γεωγραφία, μια απουσία που τεκμηριώνει την υβριδική υπόσταση του ευρώ. Εξηγούμαι.
Τα νομίσματα που χρησιμοποιούνται σε όλο τον κόσμο δεν έχουν καμία αξία αν δεν στηρίζονται από την –αναφερόμενη στον ίδιο χώρο και κλίμακα–, εθνική κυριαρχία, ώστε να αναδειχθούν σε νόμιμο μέσο καπιταλιστικής συναλλαγής εντός της επικράτειάς της, αλλά και έξω από αυτή. Κυρίαρχα κράτη όπως οι ΗΠΑ, το ΗΒ, η Κίνα, η Ιαπωνία κ.ο.κ., μπορούν να υποστηρίζουν τα νομίσματά τους (το δολάριο, τη λίρα, το γουάν, το γιεν κ.ο.κ.) με την πολιτική και στρατιωτική ισχύ τους. Στην πάροδο των χρόνων, η ταύτιση του νομίσματος με την εθνική επικράτεια και την κυριαρχία ενός κράτους δημιούργησε αντίστοιχη πολιτική και πολιτισμική γεωγραφία και συνδυάστηκαν με την κουλτούρα της καθημερινής ζωής και της κοινωνικής αναπαραγωγής. Το πρόβλημα με το ευρώ είναι ότι προσπαθεί να επικαλύψει μια νομισματική δυναμική με μια πολιτική και πολιτισμική γεωγραφία και έναν πολιτικό χώρο και κλίμακα που δεν υπάρχουν αυτά καθαυτά: ο οικονομικός χώρος του ευρώ αντιστοιχεί με την Ευρωζώνη η οποία όμως δεν αποτελεί κυρίαρχο κράτος και δεν έχει πολίτες στην αντίστοιχη κλίμακα. Οι τελευταίοι ανήκουν στα κράτη-μέλη και αναγνωρίζονται ως τέτοιοι μόνο από τα κράτη τους.
Το πρόβλημα της πολιτικής και πολιτισμικής ενοποίησης
Προχωρώντας παραπέρα το επιχείρημα, πριν την κρίση θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως η καινοτομία και η δύναμη του ευρώ βρίσκεται ακριβώς στην υβριδική φύση του. Κατά τη διάρκεια της κρίσης ωστόσο, έγινε ξεκάθαρο ότι από την ευρωζώνη λείπει κάτι κρίσιμο – και δεν αναφέρομαι εδώ στο διαβόητο δημοκρατικό της έλλειμμα. Αυτό που λείπει είναι η σχέση μεταξύ ενός κυρίαρχου κράτους και των κυρίαρχων πολιτών του, όχι μόνο των κεφαλαιοκρατών αλλά και του λαού, με το νόμισμα που χρησιμοποιεί, ενός λαού αποτελούμενου από κάθε είδους διαφορετικά άτομα, τα οποία έχουν κυριαρχικό δικαίωμα στη χωροκοινωνική δικαιοσύνη.
Το πρόβλημα αυτό το είχε επισημάνει ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης που υποστήριζε από τη δεκαετία του 1990 την ανάγκη για πολιτική ενοποίηση πριν την αντίστοιχη οικονομική και o Άγγελος Ελεφάντης1, οποίος το 2000 σε ένα προφητικό κείμενο, ρωτούσε «αν υπάρχει ευρωπαϊκός λαός». Με αφορμή τη Σύνοδο της Νίκαιας τον ίδιο χρόνο, ο Ελεφάντης υποστήριζε ότι η πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης έχει πολλά αγκάθια, γιατί οι ελίτ των τεχνοκρατών ξεχνούν ότι τα έθνη-κράτη που πάνε να ενοποιήσουν «χρειάστηκαν αιώνες» για να γίνουν αυτό που είναι: «…οι Ρωμηοί να γίνουν Έλληνες, οι Βησιγότθοι Ισπανοί, οι Φράγκοι να γίνουν Γάλλοι, οι Βενετσιανο-Φλωρεντινο-Ρωμαιο-Βουργουνδοί να γίνουν Ιταλοί κλπ». Και τόνιζε ότι δεν μπορεί να υπάρξει ποδοσφαιρική ομάδα με το όνομα «Ευρώπη» «…γιατί λείπει μια λεπτομέρεια: ο ευρωπαϊκός λαός. Η Ευρώπη σήμερα πάει να οικοδομηθεί με δανεικούς λαούς, γιατί οι λαοί είναι εθνικοί και δεν δείχνουν να έχουν τη διάθεση να μην είναι εθνικοί».
Το πρόβλημα αυτό το είχε επισημάνει ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης που υποστήριζε από τη δεκαετία του 1990 την ανάγκη για πολιτική ενοποίηση πριν την αντίστοιχη οικονομική και o Άγγελος Ελεφάντης1, οποίος το 2000 σε ένα προφητικό κείμενο, ρωτούσε «αν υπάρχει ευρωπαϊκός λαός». Με αφορμή τη Σύνοδο της Νίκαιας τον ίδιο χρόνο, ο Ελεφάντης υποστήριζε ότι η πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης έχει πολλά αγκάθια, γιατί οι ελίτ των τεχνοκρατών ξεχνούν ότι τα έθνη-κράτη που πάνε να ενοποιήσουν «χρειάστηκαν αιώνες» για να γίνουν αυτό που είναι: «…οι Ρωμηοί να γίνουν Έλληνες, οι Βησιγότθοι Ισπανοί, οι Φράγκοι να γίνουν Γάλλοι, οι Βενετσιανο-Φλωρεντινο-Ρωμαιο-Βουργουνδοί να γίνουν Ιταλοί κλπ». Και τόνιζε ότι δεν μπορεί να υπάρξει ποδοσφαιρική ομάδα με το όνομα «Ευρώπη» «…γιατί λείπει μια λεπτομέρεια: ο ευρωπαϊκός λαός. Η Ευρώπη σήμερα πάει να οικοδομηθεί με δανεικούς λαούς, γιατί οι λαοί είναι εθνικοί και δεν δείχνουν να έχουν τη διάθεση να μην είναι εθνικοί».
Το πρόβλημα της πολιτικής και πολιτισμικής ενοποίησης που εντοπίζει ο Ελεφάντης εντείνεται και διευρύνεται στην κλίμακα της Ευρωζώνης. Σύμφωνα με τη Νάνσι Φρέιζερ2, ενώ οι εμπνευστές του ευρώ προσπαθούσαν να ξεπεράσουν τη «βεστφαλιανή» πολιτικογεωγραφική φαντασίωση των οριοθετημένων εθνικών χώρων των παραδοσιακών εθνών-κρατών, η εμπράγματη λειτουργία της ευρωζώνης, και κυρίως η διαχείριση της κρίσης, μοιάζει να την αποκαθιστά. Αυτό το γεγονός ενέτεινε ακόμα περισσότερο τη σύγχυση στον λόγο περί δικαιοσύνης, ο οποίος συνεχίζει να λειτουργεί οιονεί στο πλαίσιο της Συνθήκης της Βεστφαλίας. Ποιοι λογίζονται σήμερα ως υποκείμενα δικαίου στην ευρωζώνη και πού βρίσκονται; Στο παλιό «βεστφαλιανό» εθνικό πλαίσιο, το «ποιος» και το «πού» της δικαιοσύνης συμπεριλάμβαναν την οικονομική αναδιανομή, τη νομική και πολιτισμική αναγνώριση και την ισότιμη πολιτική εκπροσώπηση, τώρα όμως όλα υποσκελίζονται από την κανονιστική αρχή της νομισματικής ισότητας. Κανείς από τους συμμετέχοντες στην ευρωζώνη σήμερα δεν απολαμβάνει αυτές τις εγγυήσεις στην κλίμακα της ευρωζώνης. Η ηθική υπόσταση των πολιτών ως υποκειμένων δικαίου υφίσταται μόνο στην κλίμακα των μεμονωμένων κρατών, και αυτό αποτελεί μια μεγάλη αντίφαση που αναδείχθηκε στα χρόνια της κρίσης, αναπαράγοντας εθνικισμούς και στερεότυπα.
Ερήμην της πολιτικής και πολιτισμικής γεωγραφίας
Αυτό λοιπόν που έχει αγνοήσει η κυρίαρχη συζήτηση για την κρίση του ευρώ είναι το γεγονός ότι ο αρχικός σχεδιασμός της ευρωζώνης τη δεκαετία του 1990 έγινε ερήμην της πολιτικής και πολιτισμικής γεωγραφίας. Aν έγινε σκόπιμα ή από αδυναμία παραμένει ως ερώτημα, το αποτέλεσμα όμως ήταν ένας νέος άνισος οικονομικός χώρος απαραίτητος για την αναπαραγωγή του ευρωπαϊκού κεφαλαίου και την επιβίωση συγκεκριμένων πολιτικών ελίτ, όχι όμως και για την κοινωνική αναπαραγωγή των πολιτών. Ο νέος υβριδικός χώρος/κλίμακα του ευρώ περιλαμβάνει αρκετές γεωγραφίες αποκλεισμού, ροές αξίας και χωρικές παγιώσεις που ενισχύουν προϋπάρχουσες χωροκοινωνικές ανισότητες, υλοποιώντας μέσω της παραγωγής νέων χώρων μια από τις λύσεις που διαθέτει ο καπιταλισμός όταν περνά τις περιοδικές κρίσεις του, καθώς αποτελεί έναν τρόπο απορρόφησης πλεονάζοντος κεφαλαίου.
Στη συζήτηση που διεξάγεται για την Ευρώπη ενόψει των Ευρωεκλογών, επείγει να τεθούν και αυτά τα θέματα. Οι γεωγραφίες αποκλεισμού, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές, κάνουν ακόμα πιο ξεκάθαρες τις χωροκοινωνικές ανισότητες και βοηθούν τους πολίτες να καταλάβουν πολύ καλύτερα την εκμετάλλευση και την αδικία που υφίστανται, σε αντίθεση με τις γενικόλογες ερμηνείες που χρησιμοποιεί συχνά η αριστερά. Η επιθετική παρουσία των ακροδεξιών, αντισυστημικών και εθνικιστικών κινημάτων και κομμάτων, αξιοποιεί και διαστρεβλώνει αυτές τις αδυναμίες και τις αντιφάσεις και αν η αριστερά δεν το κατανοήσει, το κενό θα το καλύψουν αυτοί, όπως το έχουν κάνει με τη συμμετοχή τους σε έξι Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
* Ο Κ. Χατζημιχάλης είναι ομότιμος καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Το άρθρο προέρχεται από τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα Τοπία της Κρίσης στη Νότια Ευρώπη. Στα μονοπάτια της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Σημειώσεις:
1. Α. Ελεφάντης (2000) “Ευρώπη. Ο βιασμός συνεχίζεται», «Ενθέματα» της Αυγής, 17 Δεκεμβρίου.
2. N. Fraser (2008) Scales of Justice. Reimagining Political Space in a Globalizing World, Cambridge: Polity
1. Α. Ελεφάντης (2000) “Ευρώπη. Ο βιασμός συνεχίζεται», «Ενθέματα» της Αυγής, 17 Δεκεμβρίου.
2. N. Fraser (2008) Scales of Justice. Reimagining Political Space in a Globalizing World, Cambridge: Polity
εποχη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου