Αντισημιτισμός και ισλαμοφοβία, δίδυμα αφηγήματα μίσους

O δραστήριος γάλλος φιλόσοφος Ετιέν Μπαλιμπάρ βρέθηκε αυτή τη φορά στις ΗΠΑ, στο Κέντρο «Χάνα Άρεντ» για την Πολιτική και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες του Κολεγίου Μπαρντ, περίπου 145 χιλιόμετρα βόρεια της Νέας Υόρκης. Εκεί, στις 28 Οκτωβρίου, έδωσε διάλεξη με θέμα «Ποιος είναι ο νέος ρατσισμός;», στο πλαίσιο του θεματικού κύκλου «Ρατσισμός και αντισημιτισμός».

του Ετιέν Μπαλιμπάρ

Ο τίτλος της σημερινής μου διάλεξης, «Ποιος είναι ο νέος ρατσισμός;», επελέγη με στόχο να διατηρήσει ορισμένες πιθανότητες ανοιχτές και κατά κάποιο τρόπο αναφέρεται σε μια δημόσια συζήτηση στην οποία αρκετοί από εμάς συμμετείχαμε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’90. Αυτή η συζήτηση αφορούσε τη μετάβαση από ένα βιολογικό ρατσισμό σε ένα πολιτιστικό ρατσισμό ή αλλιώς ρατσισμό των πολιτιστικών διαφορών. Λίγες μέρες νωρίτερα είχα την αμφίβολη τιμή να δεχθώ επίθεση από τη γερμανική εφημερίδα «Junge Freiheit», όργανο του νεοναζιστικού κόμματος AfD (Εναλλακτική για τη Γερμανία), ως αυτός που προωθεί την ιδέα ενός ρατσισμού χωρίς φυλές που επιτρέπει να κατηγορούνται πατριώτες οι οποίοι αντιστέκονται ενάντια στην εισβολή μεταναστών στην πατρίδα τους.
Η αλήθεια είναι ότι, τη στιγμή που στην Ευρώπη τουλάχιστον διαξιφισμοί σχετικά με τις δημογραφικές συνέπειες της μετανάστευσης από τον παγκόσμιο Νότο στον παγκόσμιο Βορρά ολοένα και περισσότερο χαρακτήριζαν το δημόσιο λόγο, εγώ και αρκετοί άλλοι επιχειρήσαμε να περιγράψουμε αυτό που ένας σπουδαίος διανοητής, ο Στιούαρτ Χολ, έχει χαρακτηρίζει ως εναλλασσόμενο σήμα. Δηλαδή τον όρο φυλή που έχει το χαρακτηριστικό ότι κινείται κατά μήκος μιας αλυσίδας ισοδύναμων ορισμών που δύνανται να εφαρμόσουν τις ίδιες διαχωριστικές και ιεραρχικές πρακτικές σε διαφορετικά πλαίσια, όπως εθνότητα, πολιτισμός, διαφορά, διαφορετικότητα. Σήμερα τέτοιες συζητήσεις δεν είναι απαρχαιωμένες, κάθε άλλο. Ωστόσο, χρειάζεται να επανατοποθετηθούν λαμβάνοντας υπόψη τις νέες πολιτικές και ιδεολογικές δομές που αποκαλύπτονται στην παρούσα συνθήκη, όπου οι εντάσεις γύρω από τη δημογραφική και τη δημοκρατική όψη των θεσμών έχουν αγγίξει ένα επικίνδυνο επίπεδο οξείας αντιπαράθεσης.

Ο ρατσισμός δεν είναι ούτε ένας ούτε απλός

Το ζήτημα προφανώς απαιτεί εκτενέστερης ανάλυσης. Όμως θα ήθελα να προχωρήσω απευθείας σε αυτό που αποτελεί την κυρίως ιδέα αυτού που σήμερα θέλω να θέσω σε κριτική και γιατί όχι και σε ανασκευή, δηλαδή ότι ο αντισημιτισμός και η ισλαμοφοβία είναι ή έχουν γίνει δίδυμα αφηγήματα μίσους με παγκόσμια και διεθνή επιρροή και πάμπολλες εκδηλώσεις. Αποτελούν αναπόσπαστα τμήματα του ρατσισμού με την ευρεία έννοια, αλλά την ίδια στιγμή διαφοροποιούνται από τον πυρήνα του με ανάλογο τρόπο, διότι αποτελούν τμήματα της έκφρασης μιας εθνικής αφήγησης με θεολογικό υπόβαθρο.
Πριν προχωρήσουμε με αυτή την ιδέα, θα ήθελα να αναφερθώ σε δύο προκαταρκτικές σκέψεις. Πρώτον, δεν υπάρχει ξεχωριστή ή απλή εκδοχή του ρατσισμού. Αυτό ισχύει διότι ο ρατσισμός είναι στην ουσία του ποικίλος, ανιχνεύεται στο παρελθόν πολλών διαφορετικών ιστορικών αφηγημάτων, συνδέεται με πολλές διαφορετικές δομές εξουσίας, διαχωρισμού και εκμετάλλευσης και πάντοτε συνδυάζεται με άλλες πολιτικές παραφορές. Ωστόσο, κατά περιόδους, έχουν γίνει απόπειρες να παραχθεί ένας ορισμός, να ενοποιηθούν οι διαφορετικοί ρατσισμοί. Αυτό είναι από τη μια προβληματικό, από την άλλη μπορεί να αποδειχθεί βοηθητικό, τουλάχιστον ως προς τη διατύπωση στρατηγικών ερωτημάτων. Η πλέον σημαντική τέτοια προσπάθεια παραμένει αυτή που έδωσε και τη σημερινή ονομασία του όρου ρατσισμός, ακόμα και όταν παρεκκλίνουμε από αυτή.
Πρόκειται για τις δύο δηλώσεις της UNESCO για τη φυλή, που διατυπώθηκαν το 1950 και το 1951. Το βασικό σημείο της σκέψης μου σχετίζεται με το γεγονός ότι και οι δύο αυτές δηλώσεις εδράζουν την κριτική τους στο μύθο της βιολογικά καθορισμένης φυλής στη διασταύρωση τριών ιστορικών περιπτώσεων με βαθιά διαφορετικές γενεαλογίες. Την περίπτωση διαχωρισμών λόγω χρώματος μετά την κατάργηση της δουλείας, κυρίως στις ΗΠΑ αλλά και αλλού. Την περίπτωση της υποδούλωσης και υποβάθμισης ιθαγενών πληθυσμών από αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες. Και την περίπτωση διωγμών εναντίον Εβραίων, κυρίως στην Ευρώπη, που οδήγησαν στην εξολόθρευσή τους κατά τη διάρκεια της ναζιστικής ισχύος. Στην ουσία τους, οι δύο δηλώσεις εννοούσαν ότι οι τρεις αυτές περιπτώσεις μπορούσαν να υπαχθούν υπό έναν ορισμό, αυτόν του ρατσισμού.

Ο όρος φυλή έχει εναλλασσόμενο σήμα

Η δεύτερη προκαταρκτική σκέψη μας καλεί να επιστρέψουμε στην ιδέα που διατύπωσε ο Στιούαρτ Χολ, ότι ο όρος φυλή είναι ένα εναλλασσόμενο σήμα που υποκύπτει σε εναλλαγές με ισοδύναμους όρους, οι οποίοι στη συνέχεια εμφανίζονται είτε ως συνώνυμα είτε ως υποκατάστατα της λέξης «φυλή». Παρατηρούμε ότι η σημασία του σημαινόμενου προκύπτει από το γεγονός ότι κάνει εφικτή σε θεσμούς σχετικούς με διαχωρισμούς και εξολόθρευση μια θεωρία που μπορεί να αποτελέσει και αφήγημα. Επί της ουσίας, όπως επινοήθηκε στα πρώτα βήματα της σύγχρονης Ευρώπης, με την επιλογή της αποικιοκρατίας, επρόκειτο για μια θεωρία προέλευσης και καταγωγής, που ακολουθούσε ένα γενεαλογικό σχήμα εφαρμοζόμενο όχι σε άτομα ή οικογένειες αλλά σε ολόκληρους πληθυσμούς. Συναρθρωμένο μάλιστα με μια θεωρία περί κληρονομιάς και εκφυλισμού, ιδιαίτερα μέσω υβριδισμού. Αυτό το αφήγημα μετασχηματίστηκε εκ βάθρων αρκετές φορές, με το σημαίνον φυλή να εναλλάσσεται μεταξύ διαφορετικών ορισμών και εφαρμογών. Η βιολογική κληρονομικότητα βασισμένη στη θεωρία του κοινωνικού δαρβινισμού δεν ήταν η αρχική εκδοχή, όπως πολλοί θεωρούν. Ο πολιτιστικός ρατσισμός ή φυλετικοποίηση των πολιτιστικών διαφοροποιήσεων αποτέλεσε άλλη μια εκδοχή στενά συνδεδεμένη με την απο-αποικιοποίηση και τη νέα αποικιοκρατία. Δεν πρόκειται για ένα ρατσισμό χωρίς φυλές, αλλά για ένα ρατσισμό που εδραιώνεται στην άρνηση για τον όρο φυλή, τον οποίο υποκαθιστά με το ψευδώνυμο πολιτισμός. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά παραμένουν παρόντα. Διότι αποτελεί δομικό στοιχείο αυτού του γενεαλογικού σχήματος να έχει χαρακτηριστικά συντήρησης.

Ο εσωτερικός εχθρός

Ωστόσο, και εδώ βρίσκεται το πυρηνικό ερώτημα που θέλω να απευθύνω, δεν έχει εμφανιστεί μια νέα εναλλαγή, μια νέα μετωνυμία της λέξης φυλή, η οποία μάλιστα συνδέεται με το νέο μοτίβο του δημογραφικού ή εδαφικού ζητήματος; Δανείζομαι για αυτό τον όρο νόμος της γης από τον υπερδεξιό, υπερεθνικιστή Καρλ Σμιτ, διότι με σαφήνεια αναδεικνύει τη συνάρθρωση κάθε τέτοιου νόμου με την ταυτοποίηση κάποιου εσωτερικού εχθρού. Ο τυπικός εσωτερικός εχθρός σήμερα είναι αυτός που έρχεται από έξω. Ιδιαίτερα το έξω που εκτείνεται στα νότια του πλανήτη, τις πρώην αποικίες. Οι προερχόμενοι από εκεί βρίσκονται ήδη μέσα, είναι οι μετανάστες εκ του Νότου.
Για να επανέλθω εκεί από όπου ξεκίνησα, δεν πρέπει να αποκλείσουμε τον αντισημιτισμό και την ισλαμοφοβία από το ευρύτερο ορισμό του ρατσισμού. Αποτελούν άλλωστε τυπικές περιπτώσεις δίωξης και εξόντωσης στη βάση αυτού που ονόμασα γενεαλογικό σχήμα, ενώ συμπεριλαμβάνονται στην ιδεολογία των πλέον οργανωμένων ρατσιστικών ομάδων. Ωστόσο, όπως ήδη γνωρίζουμε, αυτές οι ομάδες αναπτύσσουν και άλλα είδη μίσους, όπως η ομοφοβία και ο αντιφεμινισμός. Ένα σημαντικό εξάρτημα αυτής της ιδεολογίας είναι η υπεράσπιση της οικογένειας και των χριστιανικών αξιών συχνά συναρθρωμένων.

Το θεολογικό στοιχείο

Θα ήθελα να πάω αυτό το ζήτημα ένα βήμα παραπέρα, λέγοντας ότι το σημαντικό στοιχείο που μας καλεί να το αναλύσουμε είναι το θεολογικό –προτιμώ αυτήν την ορολογία από τον όρο θρησκευτικό. Είναι παρόν και στην περίπτωση του αντισημιτισμού και στην περίπτωση της ισλαμοφοβίας. Αυτό που τίθεται ως διακύβευμα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ορισμένοι εκλεκτοί ή ομάδες εκλεκτών, μια προνομιακή σχέση με την αλήθεια που αποκαλύπτεται καθώς και μια απόλυτη αντίληψη του νόμου. Σαφώς όλα αυτά έχουν ρίζα στην ανάπτυξη του μονοθεϊσμού, μάλιστα τείνω να πω του δυτικού μονοθεϊσμού. Ο φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά κάποτε διατύπωσε την άποψη ότι η θεολογική ισχύς της υποταγής βρίσκεται πίσω από το συνδυασμό ιδεών όπως ο εκλεκτός ή ο επιλεγμένος που είναι κεντρικές για το ρατσισμό και τον εθνικισμό της Δύσης.
Αρχικά οι Άραβες και οι μουσουλμάνοι φαινόταν να μη γίνονται αντικείμενο διαχωρισμού εντός του ευρύτερου πεδίου των αποικιοκρατούμενων φυλών. Αυτό το φαινόμενο γίνεται όλο και περισσότερο εύθραυστο. Ήδη από το 19ο αιώνα, οι Άραβες και οι εβραίοι συνδυάστηκαν στο φυλετικό φιλολογικό σχήμα των σημιτών, των αιώνιων εχθρών της άριας φυλής. Κάτι τέτοιο επιχειρούσα να αναδείξω ήδη από το 2000 όταν πρότεινα να συμπεριληφθεί η ισλαμοφοβία σε μια διευρυμένη έννοια του αντισημιτισμού.

Χρήσιμες ασυμμετρίες

Προφανώς υπήρχε πολιτική πρόθεση πίσω από αυτήν την πρόταση και κατανοώ ότι ενέχει πολύ προβληματικά σημεία. Ένα από αυτά είναι η πρόθεση να μην αρνηθώ ότι υπάρχει τοξικός αντισημιτισμός στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο –κάτι που όντως είναι πραγματικότητα. Όπως είναι πραγματικότητα η τοξική ισλαμοφοβία μεταξύ των εβραίων –να μην παραλείψουμε και το θεσμικό αντιαραβικό ρατσισμό του Ισραήλ. Η πρόθεσή μου, ωστόσο, ήταν να αντιπαρατεθώ στην ιδέα ότι το νέο κύμα αντισημιτισμού σήμερα στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Γαλλία, είναι κυρίως προϊόν του αντισιωνισμού μεταξύ των Αράβων και των μουσουλμάνων. Κάτι που πλέον διαπιστώνουμε ως αναληθές με την άνοδο του νεοναζισμού για τον οποίο είναι και οι δύο εχθροί.
Δεν πιστεύω πλέον σε αυτή τη συμμετρία ή στην ανάγκη οικοδόμησης ενός αντίπαλου μύθου. Πιο συγκεκριμένα θεωρώ ότι τα στοιχεία της ασυμμετρίας είναι εξίσου σημαντικά, για παράδειγμα – η διαφορετική τους σχέση απέναντι στη διαδικασία της σημερινής μετανάστευσης. Οι εβραίοι, ιδιαίτερα οι δυτικοευρωπαίοι εβραίοι, ήταν κάποτε το πρότυπο του εκδιωκόμενου, αλλά δεν είναι πια. Αντίθετα, οι μουσουλμάνοι αποτελούν σήμερα μεγάλο μέρος του περιπλανώμενου πληθυσμού μεταναστών και προσφύγων που συχνά παρομοιάζονται με νομάδες ή πιο πρόσφατα παρουσιάζονται ως υπερεθνικοί τρομοκράτες.
Αυτό το απολύτως αρνητικό τους «προνόμιο» εδράζεται στην απεικόνιση του Ισλάμ ως το απόλυτο θεολογικό άλλο. Μάλιστα απεικονίζεται όχι μόνο –και αυτό μπορεί να μοιάζει παράδοξο– ως ο χρόνιος εχθρός της χριστιανοσύνης ή του χριστιανικού πολιτισμού, αλλά και ως η θρησκευτική ομάδα εκείνη που με μανία αντιστέκεται σε κάθε μορφή εκκοσμίκευσης. Σε αυτά μπορούμε να προσθέσουμε ακόμα ένα κρίσιμο στοιχείο ασυμμετρίας. Το γεγονός δηλαδή ότι, τουλάχιστον στη Δύση, ο αντισημιτισμός βαίνει ολοένα και περισσότερο αποφυλετικοποιούμενος, ενώ η ισλαμοφοβία συνεχίζει να –ή ακριβέστερα σήμερα περισσότερο από ποτέ– φυλετικοποιείται μέσω της πολύπλοκης αλληλοεπικάλυψης των όρων Άραβας και μουσουλμάνος.
Εν τέλει, όπως διαπιστώνετε, το μοτίβο στα δικά μου μάτια παραμένει περίπλοκο. Για να ολοκληρώσω, θα ήθελα να προσθέσω τις εξής τρεις παρατηρήσεις: Πρώτον, υπάρχει απόλυτη αναγκαιότητα, πολιτική όσο και φιλοσοφική ακόμα και ηθική, να προσθέσουμε την ισλαμοφοβία σε κάθε ταμπέλα, συζήτηση ή σχέδιο μαζί με το ρατσισμό ή τον αντισημιτισμό, ως ένα τρίτο όρο με την ίδια βαρύτητα, ανάλογες αλληλοεπικαλύψεις και ιδιομορφίες. Δεύτερον, κάθε πολιτική που στοχεύει στην ανατροπή των διαχωρισμών και στην καταπολέμηση του μίσους χρειάζεται να στρέφεται εναντίον του αντισημιτισμού και της ισλαμοφοβίας εξίσου, χωρίς προτεραιότητες ή ιεραρχίες. Όχι παραβλέποντας τις μεταξύ τους δραματικές συγκρούσεις, αλλά ακριβώς εξαιτίας αυτών και της δολοφονικής τους δυνατότητας να προωθούν το ρατσισμό. Τρίτον, θα ήθελα να εξάρω τη σημασία του θεολογικού στοιχείου. Πάντοτε υπήρχε και συνεχίζει να υπάρχει περισσότερο από ποτέ θεολογική διάσταση στην ανάπτυξη του ρατσισμού, η οποία έχει συμβολικές απαρχές αλλά πολύ πραγματικές συνέπειες.

εποχη